ترجمه قرآن به فارسی (7)

ترجمه قرآن به فارسی (7)

محمد خامه گر

علیرضا خسروانی ( 1339 ش )

تفسیر خسروی اثر علی رضا میرزا خسروانی (1270 – 1435 هـ) است این اثر تفسیری است ساده و روان به زبان فارسی در 8 مجلد که برای عامه مردم نوشته شده است. نویسنده نگارش این کتاب را از سال 1318 آغاز نموده و در سال 1339 به پایان رسانده است.[1]

ترجمه ارائه شده در این تفسیر نیز همانند خود تفسیر بسیار روان و قابل فهم است. مفسر ضمن ترجمه آیات تفسیر کوتاه آنها را نیز در هلالین آورده است و بدین گونه ترجمه ای آزاد همراه با تفسیر ارائه نموده است. مبنای این ترجمه و تفسیر در درجه نخست تفسیر مجمع البیان است گر چه از سایر تفاسیر نیز بهره جسته است در ترجمه وازگان به معنای تفسیری توجه کرده است. از این رو «متیقن» را به" کسانی که بخواهند خویشتن را از عذاب پروردگار خود نگهداری کنند و از مخالفت باری تعالی پرهیز نمایند" ترجمه کرده است. ساختار عبارات نیز کاملا فارسی و روان است.

زین العابدین رهنما ( 1346 ش )

ترجمه زین العابدین رهنما در سال 1346 در دو جلد به چاپ رسید. ترجمه زین العابدین رهنما در سال 1346 در دو جلد به چاپ رسید. جلد نخست این اثر مشتمل بر یک مقدمه مبسوط هشتاد صفحه ای در بیان تاریخ و ویزگیهای قرآن و ضمیمه ای با عنوان «قرآن در ادب فارسی» است و در جلد دوم ترجمه و تفسیر کوتاه قرآن ارائه شده است. در این جلد در هر صفحه متن عربی در ستون راست و ترجمه آن در ستون مقابل آن آمده است. در قسمت پائین هر صفحه نیز تفسیر برخی آیات و کلمات نقل شده است از ویژگی های این ترجمه وجود مقدمه ای مبسوط در ابتدای هر سوره است که در آن به معرفی سوره و بیان خلاصه ای از محتوای آن پرداخته است. نکته قابل توجه دیگر این است که آیات هر سوره بر حسب ارتباط موضوعی میان آنها دسته بندی شده است و با عنوان بخش متمایز شده اند بر این اساس سوره بقره به چهل بخش تقسیم شده است.[2]

مترجم انگیزه خود را از نگاشتن این اثر ارائه ترجمه­ای قابل فهم برای عموم مردم اعلام کرده است که جوابگوی پرسش ها و سئوالات آنان هنگام خواندن متن قرآن باشد از این رو آن را نوعی ترجمه و تفسیر دسترس دانسته است. نشر این ترجمه به شیوه ادبی شیوا و دقیق با حفظ ساختار آیات قرآنی است بر همین اساس مترجم تلاش نموده است که ترجمه اش حتی المقدور مطابقت کامل آیات قرآن داشته باشد. لذا توضیحات و اضافاتی را که در ترجمه وارد کرده داخل هلالین (پرانتز) وارده کرده است.[3]

حسین عمادزاده اصفهانی ( 1346 ش )

حسین عماد زاده دانشمند و قرآن پژوه معاصر( 1369 ـ 1284 هـ ش ) فرزند مرحوم ثقة المحدثین حاج میرزا احمد عماد زاده است. از استاد عماد زاده دهها اثر قرآنی برجای مانده که مهمترین آنها ترجمه ای است از قرآن که در سال 1346 منتشر شد.[4]ترجمه مرحوم عماد زاده ترجمه ای است آمیخته به تفسیر همراه با توضیحات در داخل متن که میان اصل ترجمه و توضیحات آن تفکیک صورت نگرفته است.علاوه بر توضیحات و افزوده هایی که در ضمن ترجمه آیه آمده توضیحاتی نیز در برخی موارد پس از پایان ترجمه آیه افزوده شده است.این توضیحات مشتمل بر معانی واژه ها،شأن نزول و تبیین مقصود آیه و امثال اینهاست.نثر ترجمه،نثری ادبی و روان می باشد که به زبان امروزی نگارش یافته است.شیوه ترجمه،آزاد همراه با اضافات تفسیری می باشد که در تمام ترجمه این اسلوب دنبال شده است.[5]

خلیل الله صبری ( 1344 ش )

خلیل الله صبری (متولد 1287 ه ش)و از وکلای دادگستری است.وی کتابی بنام طبقات آیات قران دارد که در آن آیات قران را همراه با ترجمه در 26 فصل طبقه بندی کرده است. این کتاب که در سال 1344 به چاپ رسید،[6] ترجمه ای آمیخته با توضیح ارائه شده است نثر این ترجمه که می توان آن را ترجمه ای آزاد از قرآن نامید نسبتا روان می باشد و در بسیار موارد از تعبیرات نا مأنوس و سنگین و به ویژه از واژه های عربی استفاده شده است.[7]

احسان الله علی استخری ( 1346 ش )

این اثر تحت عنوان «کلمه علیا» توسط دکتر احسان الله علی استخری نگارش یافته و در سال 1346 توسط شرکت سهامی افست،به طبع رسیده است.[8] این کتاب تنها به ترجمه آیاتی می پردازد که به نوعی به پیامبر گرامی اسلام ارتباط دارد مترجم در هر سوره ای که این آیات وجود دارد آنها را به ترتیب سوره ها گزینش کرده و ابتدا به ترجمه آنها پرداخته و سپس تفسیر کوتاهی ارائه داده است.

نثر ترجمه نثری است ادبی همراه با توضیحات فراوان است که در میان پرانتز قرار گرفته است.مترجم پس از ترجم? هر آیه و یا هر چند آیه ای که با هم ارتباط دارند به تفسیر و بیان و شأن نزول و مراد آن آیه پرداخته است.تلاش مترجم بر آن بوده که ترجمه مطابقت کامل با متن داشته باشد،لذا توضیحات ضمن ترجمه بصورت دقیق داخل پرانتز آمده اما در عین حال پیوستگی ترجمه حفظ شده است.[9]

عبد المجید صادق نوبری ( 1348 ش )

این ترجمه نوبری از کلام الله مجید با عنوان "قرآن برای همه" است در اصل خلاصه ای از "تفسیر کشف الحقایق عن نکت الدقایق" اثر "میر محمد کریم بن جعفر علوی حسینی موسوی" است که توسط حاج عبد المجید نوبری از زبان ترکی استانبولی به فارسی بر گردانده شده است.[10] مترجم هدف خود را از این کار ارائه ترجمه قرآن برای کسانی که فرصت مطالعه کمتری دارند اعلام کرده است تا آنها هم از مطالب قرآن بهره ببرند.[11] در این اثر که متن ترجمه از توضیحات مفسر جدا نشده است برای هر آیه توضیحات نسبتا مفصلی وجود دارد که ضمن بیان مفهوم آیه ابهامات موجود در آن را نیز رفع می کند.در برخی آیات مانند بسم الله ـ حجم توضیحات بقدری زیاد است که دیگر نمی توان آن را ترجمه نامید.

علی نقی فیض الاسلام( 1348 ش )

ترجمه تفسیری عالم متقی، مرحوم سید علینقی فیض الاسلام که عنوان "ترجمه و تفسیر قرآن عظیم" را دارد از ترجمه های موفق پیش از انقلاب اسلامی است که نخست به خط زیبای نستعلیق مرحوم طاهر خوشنویس در سال 1348 منتشر شد.[12]

ترجمه فیض الاسلام که نزدیک به چهل سال از عمر آن می گذرد،از جهت دقت و انطباق با متن و رعایت نکات نحوی، ترجمه ای دقیق و موفق به حساب می آید، و نسبت به بسیاری از ترجمه های موجود چه بسا کم غلط­تر باشد.اما از نظر نثر فارسی چندان سلیس و روان نیست،به ویژه آنکه استعمال فراوان کلمات مترادف و نیز توضیحات غیر ضروری، از شیوایی آن کاسته است گاه نقل مطالب غیر لازم به اندازه ای است که سبب ملال خواننده هم می شود.[13] به طور کلی این ترجمه دقیق و استوار است ولی توضیحات مفصل و طولانی مترجم آن را به شکل تفسیر مختصری در آورده است. گرچه همه توضیحات تفسیری در هلالین قرار دارد.

سید اسدالله مصطفوی ( 1355 ش )

ترجمه قرآن مجید به قلم سید اسدالله مصطفوی در سال 1355 چاپ شد.[14] روش این ترجمه بر اساس ترجمه آزاد و تفسیری است که توضیحات و تفسیر آیات در متن ترجمه آمده است علاوه بر این توضیحاتی نیز در پاورقی افزوده شده است. توضیحات تفسیری متن در میان پرانتز قرار گرفته است و مطابقت ترجمه با متن قرآن به خوبی رعایت شده است. نثر ترجمه گویا و روان به فارسی امروزی می باشد و ساختار نحوی آن بر اساس دستور زبان فارسی شکل گرفته است.[15]

مجتهده امین اصفهانی ( 1360 ش )

بانو نصرت امین معروف به بانوی اصفهانی (1313 – 1403 هـ ق) تفسیری فارسی در 15 جلد نگاشته است که به تفسیر "مخزن العرفان و کنز العرفان" شهرت دارد. این اثر که شامل تفسیر تمام قرآن است به سبک بیانی و تحلیلی و با گرایش اخلاقی و عرفانی به تفسیر آیات پرداخته است. روش مفسر در این اثر گرانقدر چنین است که در آغاز ترجمه دسته ای از آیات را در ذیل آیات آورده است آنگاه وارد تفسیر می شود با بیانی ساده و قابل فهم پیام قرآن را تشریح می کند.[16]

ترجمه بانو اصفهانی از آیات قرآنی ترجمه ای آزاد و تفسیری است. که در آن افزون بر ترجمه قرآن در صورت نیاز عبارات تفسیری بدون تفکیک از ترجمه آورده شده است. برخی از اضافات تفسیری از قبیل ارجاع ضمیر می باشد اما اکثر آنها جنبه تفسیری دارد مثلا «ان الذین کفروا» چنین ترجمه کرده است: "بدرستی کسانی که کافر شدند و نور ایمان را به ظلمت کفر پوشانیدند" این توضیحات برای آن است که مخاطب این تفسیر که بانوان درس تفسیر ایشان بوده اند بتوانند استفاده بیشتری از آن بنمایند.

محمد باقر بهبودی ( 1369 ش )

محمد باقر بهبودی (متولد 1308 ش) از حدیث پژوهان معاصر است که آثار قلمی بسیاری از خود ارائه کرده است .یکی از مهم ترین آثار وی ترجمه ای آزاد و تفسیری قرآن است که با عنوان "معانی القران" منتشر شده است.[17]

روش ترجمه ایشان روشی جذاب است وی ترجمه و تفسیر قرآن را بگونه ای بدیع درهم آمیخته است بگونه­ای که خواننده از مطالعه آن احساس خستگی نمی کند و اگر اشتباهات و کاستی های محتوائی آن نبود یکی از ترجمه های عامه پسند فارسی تبدیل می شد.ترجمه پژوهان این اثر را به دلیل در بر داشتن اشتباهات فراوان تفسیری و فقهی و ادبی مورد انتقاد شدید قرار داده اند.[18] در این اثر اضافات تفسیری بدون آنکه از اصل ترجمه مشخص شده باشد به صورت پراکنده آمده است.

ابوالفضل داور پناه ( 1369 ش )

تفسیر "انوار العرفان" به قلم دکتر ابوالفضل داور پناه تفسیری است ساده به زبان فارسی که به احتمال تا 40 جلد ادامه داشته باشد تا کنون 11 جلد از آن چاپ شده است.[19] مطالب علمی، آموزشی و ارشادی آن قابل توجه است. این تفسیر شامل: ترجمه و شرح آیات به نثر، ترجمه و شرح آیات به نظم ،شأن نزول، واژگان، توضیحات و وجوه تفسیری، متناسب با درک مخاطب متوسط.[20] اگر چه نثر این کتاب ساده و روان است اما ترجمه این تفسیر کاملا ممزوج و با توضیحات تفسیری است و قابل جدا شدن از متن نمی باشد؛ لذا شاید نتوان آن را در ردیف ترجمه های موجود از قرآن محسوب داشت. نثر این کتاب استوار و مطابق با نثر معیار است و مفسر به زبان نظم نیز به شرح و بسط و احیانا ترجمه آیات می پردازد. حجم توضیحات تفسیری این کتاب بسیار زیاد و آمیخته با متن است و قابل تفکیک نیست.

سید ابوالفضل برقعی ( 1339 ش )

سید ابوالفضل برقعی از نویسندگان و روحانیون معاصر است (1367ـ 1390 ه ش)که فراز و نشیب بسیاری را در زندگی علمی و اعتقادی خود طی نموده است وی در جوانی تندترین کتب را در دفاع از عقاید شیعه و در رد آراء کسروی می نوشت در اواخر عمر به سلفی گری گرایش یافت و کتب و متعددی در مقابله با تشیع به رشته تحریر در آورد.یکی از آثار وی ترجمه ای است از قرآن تحت عنوان «تابشی از قران» که در سال 1339 توسط انتشارات اقبال به طبع رسید. مترجم در این اثر از نثری روان و گویا استفاده کرده است شیو? این ترجمه محتوا به محتوا با رعایت حسن مطابقت متن ترجمه با اصل آیات بوده است.که اضافات و توضیحات مختصری را در متن ترجمه به همراه دارد.علاوه بر این توضیحات شامل نکات تفسیری ادبی و لغوی و در ذیل هر چند آیه آمده است.با توجه به اشتباهات و سهوهای متعددی که در ترجمه آیات و توضیحات تفسیری واقع شده است استفاده از آن برای عموم مردم ابهام برانگیز می باشد.[21]

د. ترجمه ساختاری

"ترجمه ساختارى"یا " ترجمه پیوسته و تفسیرى" آخرین مرحله از سیر تکاملى روش‏هاى ترجمه قرآن است. یکى از امورى که به جذابیت متن یارى مى‏رساند و ترجمه را علمى‏تر و خواندنى‏تر مى‏نماید رعایت انسجام دستورى و معنایى در متن مقصد و یا "تعادل بافتارى "است. اما متاسفانه در هیچیک از ترجمه‏هایى که تاکنون معرفی شده اند مورد توجه واقع نشده است.

در روش "ترجمه ساختاری" برای حل این مشکل مطالب هر سوره با جمله بندى‏هاى کامل و روان بگونه‏اى ترجمه مى‏گردد که خواننده هر سوره رابه شکل یک متن پیوسته احساس کرده و پایان یافتن آیه و شروع آیه دیگر را کاملاً به هم مرتبط ببیند. و در مجموع پس از خواندن یک سوره با غرض اصلى سوره ارتباط برقرار کرده و اهداف و مقاصد سوره را به خوبى درک کند.

در این روش هیچگاه خواننده با جملات منقطع که نتیجه ترجمه گُسسته آیات قرآن است برخورد نمى‏کند بلکه با متنى پیوسته و یک دست مواجه مى‏گردد که درک معانى و مقاصد آن بسیار سهل و آسان است.[22]

واحد ترجمه در این روش، در درجه نخست، کل سوره است و در مرحله بعد، بند، آیه و جمله واحد تزجمه می باشند. به عبارت دیگر مترجم هنگام ترجمه هر آیه به جایگاه آن در سوره نیز توجه دارد و بنا به اقتضاء نکات تفسیری را به ترجمه می افزاید و چه بسا در مواردی معنای واژگان نیز بر اساس جایگاه واژه در آیه و جایگاه آیه در سوره تغییر نماید. گفتنی است روش "ترجمه ساختاری" بر نظریه هدفمندی سوره های قرآن استوار است. بر اساس این نظریه هر سوره دارای یک هدف اصلی است و محتوای همه آیات بگونه ای با آن هدف ارتباط دارد. و در مجموع می توان مباحث مطرح شده در یک سوره را در یک تقسیم بندی منطقی ارائه نمود.[23]

ترجمه هایی که بدنبال نشان دادن ساختار سوره های قرآن هستند را در سه سطح می توان تفکیک کرد. سطح نخست، ترجمه هایی است که تنها به عنوان بندی ایات پرداخته اند بدون آنکه بین عنوانهای پراکنده ارتباطی بوجود آورند. در این گروه ترجمه "زین العابدین رهنما"، "سید حسن ابطحی" و "سید مهدی حجتی" را می توان قرار داد. گروه دوم ترجمه هایی است که افزون بر تیتر بندی آیات به ایجاد نظم منطقی و مرتبط نمودن عنوانها با هم نیز توجه کرده اند و به خواننده برای درک ساختار سوره یاری رسانده اند. در این سطح باید ترجمه "تفسیر کاشف" و ترجمه "قرآن ناطق" را معرفی کرد. سطح سوم به ترجمه هایی اختصاص دارد که افزون بر ایجاد ارتباط بین عنوانها و فصل بندی سوره، ساختار سوره را به متن ترجمه نیز کشانده و با افزوده های تفسیری ترجمه سوره را به شکل یک متن بهم پیوسته ارائه کرده اند. بگونه ای که خواننده جز در موارد اندک انتقال از آیه ای به آیه دیگر را هنگام مطالعه ترجمه احساس نمی کند ترجمه "محمد خامه گر" از قرآن کریم تنها ترجمه ای است که به این روش ارائه شده است.

در این نوشتار، گروه نخست از ترجمه های ساختاری دز میان ترجمه های معنایی و تفسیری معرفی شده اند چرا که علیرغم عنوان بندی مطالب سوره، ارتباط مورد نیاز را بین عناوین برقرار ننموده اند. گروه دوم و سوم ذیل عنوان ترجمه های ساختار معرفی می گردند.

سید محمد باقر حجتی ( 1363 ش )

دکتر سید محمد باقر حجتی ( متولد 1315 هـ.ش) از قرآن پژوهان معاصر و صاحب آثاری چون پژوهشی در تاریخ قرآن، و اسباب النزول می باشد.[24] تفسیر کاشف با همکاری ایشان و دکتر عبد الکریم بی آزار شیرازی ( متولد 1323 هـ.ش) با سبکی جدید که نشانگر چهره موزون سوره های قرآن و روابط پیوستگی آیات است به تحریر در آمد . در تقسیم کار، گزینش بحث های تفسیری، توضیح مفاهیم و انتخاب نکته های ادبی را به عهده آقای بی آزار شیرازی بود. و آقای حجّتی ترجمه آیات و اطلاعات علوم قرانی و هماهنگی مباحث را انجام می داد.[25]

ترجمه ذیل آیات تفسیر کاشف، با نثری ساده و روان و مطابق نثر معیار با واژه گزینی امروزی ارائه شده است که برای عموم مخاطبین قابل فهم است. تناسب تقریبی شیوه ترجمه در چند جلد موجود از این تفسیر از محاسن آن است. مترجم سعی نموده است حجم توضیحات تفسیری نه چندان زیاد آن را مجزّای از متن مشخص نماید. می­توان گفت این ترجمه و تفسیر کاشف پایه اصلی تفسیر پیوسته و ترجمه آوایی آقای بی آزار شیرازی با عنوان قرآن ناطق قرار گرفت.

عبدالکریم بی آزار شیرازی ( 1376 ش )

عبدالکریم بی آزار شیرازی ترجمه خود را از قرآن کریم با عنوان " قرآن ناطق " در سال 1376 ارائه داده است . اگر چه می توان ترجمه بی آزار شیرازی را در قرآن ناطق ترجمه ای محتوایی معادل به حساب آورد، امّا ایشان مدعّی است ترجمه او آوایی و تفسیری پیوسته باشد. واژه گزینی این مترجم اگر چه مطابق با نثر عیار است ، امّا ترجمه ای ادبی مسجع و موزون ، شیوا و استوار با حجم متوسط توضیحات تفسیری ـ و البته مجزّای از متن ـ است. سعی مترجم بر آن بوده که توضیحات خارج از متن را در میان کروشه مشخص نماید : بعلاوه اشعاری متناسب با موضوع، در ادامه ترجمه آورده است هماهنگی شیوه ترجمه در سراسر آن تقریبا رعایت شده در مجموع می توان از نقاط قوت آن علاوه بر نثر موزون و مسجع[26] سبک تازه ترجمه آن که عبارتست از پیوستگی ساختاری ترجمه آیات است را نام برد.[27] وی در ابتدای هر سوره، با ارئه فهرستی بسیار منظم ، ارتباط و پیوستگی آیات را به نمایش گذاشته است .

محمد خامه گر ( 1385 ش )

دفتر نخست ترجمه محمد خامه گر شامل سوره حمد و بقره با عنوان تفسیر آفتاب در سال 1385 منتشر شد.وی ترجمه خود را نخستین ترجمه پیوسته و تفسیری می داند که در آن به روابط آیات در پرتو هدف اصلی سوره توجه شده است.[28] گرچه پیش از او دکتر عبد الکریم بی آزار شیرازی در تفسیر کاشف ترجمه ای پیوسته و آوائی ارائه داده است اما این دو ترجمه تفاوت های آشکاری با یکدیگر دارند.مؤلف در مقدمه این اثر ویژگی های همچون به تکیه بر نظریه هدفمندی سوره ها استناد به آراء تفسیری علامه طباطبائی، رعایت امانت در ترجمه و تنظیم فهرست مطالب سوره ها را به عنوان ویژگی های اصلی این ترجمه بر شمارده است.در این شیوه، فهم معانی و مطالب قران بسیار آسان و روان شده است و مترجم با افزودن توضیحات تفسیری در متن و پاورقی تا حدی خواننده را از مراجعه به تفاسیر بی نیاز کرده است افزون بر این خواننده با توجه به فصل بندی سوره ، هر سوره را به شکل متنی پیوسته احساس می کند و پایان یافتن یک آیه و شروع آیه دیگر را کاملا هم مرتبط مـی بیند و اهداف و مقاصد سوره را به خوبی درک می کند.

سید محمد جواد ذهنی تهرانی (1375 ش)

المقامع شرح فارسی جوامع الجامع امین الاسلام طبرسی ، توسط سید محمد جواد ذهنی تهرانی در 2 جلد و تا آیه 61 بقره به نگارش در آمد. تفسیر موجز و ادبی جوامع یکی از مجموعه سه گانه تفسیری طبرسی و پس از مجمع البیان به رشته تحریر در آمد. [29]

ترجمه بخش آیات این تفسیر در ضمن کتاب المقامع، ترجمه ای معنایی از قرآن است و حجم قابل توجه توضیحات تفسیری در متن اصلی ممزوج شده است اگر چه آنگونه که مترجم اذعان [30]دارد، ترجمه ای ساده و روان و قابل استفاده فارسی زبان امروز می باشد. از دیگر ویژگیهای این ترجمه ذ می توان به این نکته اشاره نمود که چون مترجم به نحو مستقل به ترجمه آیات نمی نگریست و در پی ترجمه ای فنی و مستقل از آیات نبود لذا از کنار برخی از آیات بدون اینکه ترجمه ای از آنها را بیارورد به اغماض گذشته است.

سید عبد الحجِة بلاغی (1345)

تفسیر حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر یا من لا یحضره المفسّر امامیّه توسط سید عبد الحجِة بلاغی در 10 جلد نوشته شده است .خود تفسیر مجموعا 7 جلد از مجموعه کتاب را تشکیل می دهد [31]دو جلد نخستین درباره فضای کلی نزول قرآن و عوامل آن است و جلد دهم نیز متعلق به تعلیقات و توضیحات تکمیلی است. ویژگی مهم این تفسیر بهره گیری از معلومات عمومی در شناخت و مقاسیه ادیان با اسلام است. [32]

ترجمه این تفسیر به روش آزاد و تفسیری است. مفسر در بند ارائه ترجمه ای دقیق و فنی از قرآن نبوده است اگر چه سبک این ترجمه ساده بوده امّا واژه گزینی آن متناسب با زمانه نیست و بعضا به دور از نثر معیار و امروزی است حجم بسیار زیاد توضیحات تفسیر گاه ممزوج با متن ارائه شده است.

پاورقی :

[1] - میرزا خسروانی، علیرضا، تفسیر خسروی، با تصحیح محمد باقر بهبودی، چاپ اول 1390 هـ.ق (1350 هـ.ش)، انتشارات کتابفروشی اسلامیه.

[2] - نشریه مترجم سال سوم، شماره 10 ، ص 165)

[3] - اهتمام ایرانیان به قرآن کریم ص 116

[4] - عمازاده اصفهانی، حسین، ترجمه قرآن کریم، چاپ اول، 1346، مکتب قرآن.

[5] - اهتمام ایرانیان به قرآن، ص 101.

[6] - صبری، خلیل الله، طبقات آیات، چاپ اول، 1344، انتشارات امیر کبیر.

[7] - دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ص 1361.

[8] - علی استخری، احسان الله، کلمه علیا، چاپ اول، 1346، شرکت سهامی افست.

[9] - اهتمام ایرانیان به قرآن، ص 73.

[10] - علوی حسینی موسوی، میر محمد کریم بن جعفر، تفسیر کشف الحقایق عن النکت الدقایق، ترجمه عبدالمجید صادق نوبری، با عنوان "قرآن برای همه" ، چاپ اول، 1348 هـ.ش، شرکت سهامی اقبال، تهران.

[11] - قرآن برای همه، ص 5.

[12] - فیض الاسلام، علی نقی، ترجمه و تفسیر قرآن هظیم، چاپ اول، 1348، انتشارات...

[13] - ترجمان وحی، شماره 14، ص 15، مقاله معرفی و نقد ترجمه تفسیری فیض الاسلام از قرآن، محمد علی کوشا.

[14] - مصطفوی، سیذ اسدالله، ترجمه قرآن محید، چاپ اول، 1355، انتشارات....

[15] - اهتمام ایرانیان قرآن، ص 123.

[16] - سیر تطور تفاسیر شیعه، ص 164.

[17] - بهبودی، محمدباقر، معانی القرآن، چاپ اول، 1369، خانه کتاب.

[18] - فصلنامه مترجم، شماره 10، ص 123-93، حسین استاد ولی، ترجمه ای اسف انگیز از قرآن.

[19] - انوار العرفان فی تفسیر القرآن ابوالفضل داور پناه اردبیلی، چاپ اول 1369 ، انتشارات کتابخانه صدر

[20] - سیر تفاسیر شیعه ص 208 و 209

[21] - اهتمام ایرانیان به قران ،ص 119 ـ 122

[22] - خامه گر، محمد، تفسیر آفتاب، ج1، ص 22.

[23] - رک. خامه گر، محمد، ساختار هندسی سوره های قرآن، امیر کبیر، تهران، 1382.

[24] - دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی / ج 1/ 901

[25] - سیر تطور تفاسیر شیعه، ص 203.

[26] - اهتمام ایرانیان به قرآن کریم / 155

قرآن ناطق / 299

[28] - محمد خامه گر ،تفسیر آفتاب،زلال کوثر، قم ـ بهمن 1385،ص 16

[29] - سید محمد علی ایازی ، شناخت نامه تفاسیر، ص 163. 

[30] - المقامع فی شرح جوامع الجامع ، سید محمد جواد ذهنی تهرانی، انتشارات پیام حق ، نوبت اول ، 1375 ش ، ص 7 . 

[31] . بلاغی ، سید عبد الحجة ، حجة التفاسیر الاکسیر یا من لا یحضره المفسر و التفسیر ، 10 مجلد ، قم ، حکمت ، نوبت اول 1345

[32] . شناخت نامه تفسیر، ص 178ـ 177