مختصری در باره تاریخ قرآن
تاریخ قرآن
✅ تاریخ نگاری علم در اسلام پیشینه زیادی ندارد و اول بار این اصطلاح توسط خاورشناسان و مستشرقین وارد ممالک اسلامی شد بطوری که در حوزه قرآن اولین نگاشت با عنوان تاریخ قرآن توسط خاورشناس آلمانی معروف تئودور نولدکه (Theodor_Noldeke)(1930م.) در سال 1860 میلادى تالیف شد و از آن به بعد در این حوزه توسط مسلمانان به عنوان یک رسته مورد بررسی قرار گرفت.
✅ تاریخ قرآن، دانش مباحث مربوط به توصیف و تحلیل سرگذشت جمع و تدوین قرآن مجید از آغاز نزول وحى تا سیر هزار چهارصد ساله کتابت و طبع آن در اعصار جدید را دربردارد.
✅ البته وقتى به منابع تاریخى و علمى مراجعه مىکنیم درمىیابیم که مباحث تاریخ قرآن، مباحث جدیدى نیست. بلکه این مباحث قرنها در بین دانشمندان اسلامى به ویژه مفسّران و محققان علوم قرآنى مورد بحث قرار گرفته و منشأ آثار متنوعى هم شده است. امّا قدماى دانشمندان همه علوم و اطلاعات مرتبط با قرآن را در ذیل «علوم قرآنى» مورد بحث قرار دادهاند و در عصر حاضر این تلاش مدّنظر قرار گرفت که بخشى از تحقیقات مربوط به قرآن با عنوان «تاریخ قرآن» مورد توجه قرار گیرد.
✅ به عقیده برخى از محققان، به کارگیرى اصطلاح تاریخ قرآن از ناحیه مستشرقان با حسن نیت همراه نبوده است و آنان با استفاده از این عنوان مىخواستهاند چنین وانمود کنند که قرآن نیز مانند دیگر کتابهاى آسمانى که فعلا موجودند- از جمله انجیل- سالها پس از وفات پیغمبر اسلام و آورنده قرآن گردآورى و تدوین شده است و از قضا هرچه بیشتر در آثار آنان سیر مىکنیم بیشتر پى مىبریم به اینکه در تحقیقات گسترده خود در رشته «تاریخ قرآن» چنین دیدگاهى نیز داشتهاند.
✅ در مقابل این اندیشه، پژوهشگران مسلمان ضمن موضعگیرى متفاوت در کاربرد این اصطلاح، به تدریج آن را پذیرا شده و به تدریج به تالیف کتابهایى با عنوان «تاریخ قرآن» روى آوردند
✅ برخى نیز بدون استعمال این عنوان اجمالا وجود تاریخى براى قرآن را قبول کرده و معتقد شدهاند که که این تاریخ بسیار روشن و بدون ابهام است.
💠 زوایاى بحث در تاریخ قرآن
✅ پژوهشگران درباره تاریخ قرآن از دو زاویه یا منظر بحث کردهاند:
1⃣ عدهاى براى تاریخ قرآن مستقلا موضوعیت قائل شده و به صورت مفصّل یا مختصر در مسائل آن به تحقیق پرداختهاند، این عده آثار خود را معمولا با عناوین تاریخ قرآن، سرگذشت قرآن و گاه با عنوان مباحثى از علوم قرآن منتشر کردهاند.
2⃣ برخى به صورت استطرادى و گذرا درباره پارهاى از مباحث تاریخ قرآن به بحث پرداختهاند و هدفشان در درجه نخست تاریخ قرآن نبوده است. به عنوان مثال آیت اله خوئى در بحث «صیانت قرآن از تحریف»، به بررسى اخبار جمع قرآن پرداخته و از طریق نشان دادن اختلافات موجود در این روایات، جمع قرآن در دوران ابو بکر را مورد تشکیک و جمع قرآن در دوره عثمان را مورد تصدیق قرار داده است.
🔹از کتابهاى مهمى که با چنین رویکردى به طرح تاریخ قرآن پرداخته مىتوان به کتابهاى «القرآن الکریم و روایات المدرستین» تالیف سید مرتضى عسکرى، «تدوین القرآن» تالیف على کورانى عاملى، «حقایق هامة حول القرآن الکریم» تألیف سید جعفر مرتضى عاملى و «قرآن در اسلام» از علامه طباطبایى اشاره کرد.
💠 منابع مطالعه علمى تاریخ قرآن
✅ منابع قرآنى، تفسیرى
در قرآن آیات فراوانى وجود دارد که بسیارى از مباحث تاریخ قرآن با توجه به آنها مورد بحث قرار مىگیرد. لذا از نخستین تاریخ قرآننویسان- گرچه به صورت غیر مستقیم- مفسران بودهاند. مفسران به دو شکل مسائل تاریخ قرآن را در تفاسیر خود مورد بحث قرار دادهاند که عبارتند از:
1⃣ عدهاى با نگارش مقدمههاى علمى بر تفاسیر خود، مباحثى از تاریخ قرآن را مورد بحث و کنکاش قرار دادهاند و بعضا موفق به بررسىهاى مفصّل در این موضوع شدهاند. تفاسیر تبیان، مجمع البیان، الجامع لاحکام القرآن، روح الجنان و ... و در عصر حاضر تفاسیر آلاء الرحمن و البیان از جمله این تفاسیرند. شاید بتوان گفت مفصلترین مقدمههایى که در این زمینه وجود دارد، یکى مقدمه تفسیر «المحرر الوجیز» متعلق به ابن عطیه اندلسى از مفسران قرن ششم هجرى و دیگرى مقدمه تفسیر «المبانى لنظم المعانى» از دانشمند کرّامى مذهب قرن پنجم یعنى احمد العاصمى است.
♦️ در عصر حاضر آرتور جفرى این دو مقدمه را مورد تصحیح و تحقیق قرار داده و به نام «مقدمتان فى علوم القرآن» به چاپ رساند. که البته وى موفق نشد بهطور کامل به غلطگیرى متن بپردازد و اخیرا تصحیح مناسبترى از مقدمه تفسیر «المبانى لنظم المعانى» صورت پذیرفته است.
🔹 قابل ذکر است که متن «مقدمتان فى علوم القرآن» نیز در سالهاى اخیر مورد ترجمه و نقد قرار گرفته است.
♦️ بالاخره ذکر این نکته یاد کردنى است که کتاب «الاتقان فى علوم القرآن» با تمام جامعیتى که دارد به اظهار مؤلف آن خود مقدمه تفسیر مفصلى بنام «مجمع البحرین و مطلع البدرین» بوده که البته تفسیر مذکور در دسترس نمىباشد.
2⃣ عده زیادى از مفسران در ذیل آیات خاصى از قرآن مباحثى از تاریخ قرآن را مورد بحث قرار دادهاند. این آیات در قرآن از تنوع خاصى برخوردار است. به عنوان مثال آیاتى که حکایت از نزول قرآن- در قالب انزال یا تنزیل- مىکند، آیاتى که درباره وحى قرآن و عوامل آن- از جمله جبرئیل یا فرشتگان الهى- بحث مىکند، و آیاتى که از ابزارهاى نگارش در عهد نزول قرآن سخن به میان آورده، همگى به نوعى به بحث جمع قرآن اشاره دارد.
✅ منابع تاریخى، روایى
🔹بخش دیگرى از منابع تاریخ قرآن، منابع تاریخى، روایى و حتى منابع سیره و رجال است. محدثان در جوامع حدیثى غالبا بخشى را تحت عنوان «کتاب القران» یا «کتاب فضائل القرآن» یا «کتاب فضل القرآن» گشوده و در آن مجموعهاى از روایات مرتبط با سرگذشت قرآن و دیگر موضوعات قرآنى را آوردهاند که به عنوان مثال مىتوان به بخشهاى قرآنى در کتابهاى صحیح بخارى، صحیح مسلم، الکافى کلینى، بحار الانوار، وسائل الشیعه و ... اشاره کرد، و اینها غیر از روایاتى است که به صورت متفرق در کتب و ابواب فرعى دیگر در این جوامع وجود دارد.
🔹بخشى دیگر از مسائل تاریخ قرآن را مىتوان در کتابهاى سیره و رجال- به ویژه کتبى که به حیات و زندگانى صحابه پرداختهاند- جستجو کرد. از این کتابها «سیره ابن هشام»، «طبقات ابن سعد»، «تاریخ طبرى»، «الاصابة فى تمییز الصحابه» و «اسد الغابة فى معرفة الصحابه» در اولویت قرار دارند. به عنوان مثال روایات نخستین نزول وحى را مىتوان در کتابهاى «طبقات ابن سعد» و «تاریخ طبرى» مورد مطالعه قرار داد. نیز به طورى که در سیره ابن هشام آمده است، رسول خدا صلّى اللّه علیه و اله و سلّم قبل از هجرت به مدینه، مصعب بن عمیر را براى تعلیم قرآن به مدینه فرستاد، مصعب در این شهر به تعلیم قرآن و آموزش احکام پرداخته و از این جهت اهل مدینه به او «مقرى» مىگفتند. ابن اثیر در شرح حال ابى بن کعب نوشته است:
«اوّل من کتب الوحى لرسول الله مقدمه المدینة ابىّ بن کعب الانصارى».
به همین ترتیب ذهبى در ترجمه زید بن ثابت نقل کرده است که او در بدو هجرت رسول خدا صلّى اللّه علیه و اله و سلّم هفده سوره را که از معلمان اعزامى قرآن به مدینه آموخته بود، در محضر رسول خدا صلّى اللّه علیه و اله و سلّم تلاوت کرد، تحلیل این اخبار نشانگر بحثهاى مهمى در حوزه تاریخ قرآن است.
✅ منابع مدون علوم قرآنى
تاریخ قرآن در عصر حاضر بخشى از علوم قرآنى به معناى پژوهشهاى گذشتگان است. ازاینرو جهت پىبردن به آراء دانشمندان اسلامى در مسائل تاریخ قرآن، مراجعه به کتب علوم قرآنى امرى ضرورى است. این آثار که در قرون مختلف نگارش یافتهاند، خود از تنوع خاصى برخوردار است. به طورى که برخى در موضوع خاصى از علوم قرآنى تالیف شده و برخى دیگر کتب دائرةالمعارفى در حوزه علوم قرآن است، اهم این کتب به ترتیب دورههاى تاریخى به شرح زیر است:
♦️ قابل ذکر است در بین آثار دانشمندان اسلامى، آنچه که بیش از هر اثر دیگر به بررسى مسائل تاریخ قرآن اختصاص داشته است، کتبى است که با عنوان «المصاحف» یا «اختلاف المصاحف» نگارش یافتهاند. از این کتب مىتوان به موارد زیر اشاره کرد:
🔹اختلاف مصاحف الشام و الحجاز و العراق نوشته عبد الله بن عامر م 118
🔹اختلاف مصاحف اهل المدینة و اهل الکوفة و اهل البصرة نوشته على بن حمزه کسایى م 189
🔹اختلاف مصاحف اهل الکوفة و البصرة و الشام نوشته یحیى بن زیاد معروف به فرّاء بغدادى م 207
🔹اختلاف مصاحف نوشته خلف بن هشام از قراء عشره م 229
🔹اختلاف المصاحف و جامع القراءات نوشته مدائنى م 231
🔹اختلاف المصاحف نوشته ابو حاتم م 248
🔹المصاحف نوشته عبد الله بن ابى داود سجستانى م 316
🔹المصاحف نوشته ابن الانبارى م 327
✅ منابع خاص تاریخ قرآن در دوره معاصر
🔹 گفته شد که دانشمندان علوم قرآنى به تدریج عنوان «تاریخ قرآن» را پذیرا شدند و به تألیف کتبى در این زمینه مبادرت کردند. اینکه چه کسى نخستین تالیف را انجام داده دقیقا مشخص نیست. به عقیده برخى از محققان نخستین بار در کتب اسلامى این عنوان از طرف ابو عبد الله زنجانى انتخاب شد. اما تحقیقات دیگرى نشان مىدهد که در میان مؤلفان اسلامى، ترکستانى اولین کسى است که این عنوان را بهکار گرفته است، کتاب وى با عنوان 🌼«تاریخ القرآن و المصاحف»🌼 اثرى متعلق به سال 1324 است، در صورتى که تاریخ قرآن زنجانى حاصل سفر وى به قاهره در سال 1354 بوده است. البته اثر ترکستانى اینک در دست نیست تا بتوان درباره آن اظهار نظر نمود، اما تاریخ قرآن زنجانى با اینکه اثر نسبتا مختصرى است، در بین شیعه و سنى با حسن استقبال مواجه شده و غالبا اثرگذار بر آثار دیگرى شد که در این زمینه تالیف گردیده است. به هر جهت پس از تالیف تاریخ قرآن توسط ابو عبد الله زنجانى این عنوان بهطور چشمگیرى از سوى محققان شیعه و سنى به کار گرفته شد و نتیجه آنکه در مدتى کوتاه کتب متعددى- به صورت مختصر یا مفصل- با عنوان «تاریخ قرآن» یا عناوینى نزدیک به آن مورد تالیف قرار گرفت که در یک نگاه اجمالى لیستى از معروفترین این کتب از آغاز تا به امروز به قرار زیر است:
♦️ تاریخ القرآن و المصاحف/ موسى جار الله ترکستانى
♦️ تاریخ القرآن/ ابو عبد الله زنجانى
♦️ تاریخ قرآن/ محمود رامیار
♦️ تاریخ القرآن و غرائب رسمه و حکمه/ محمد طاهر بن عبد القادر کردى
♦️ تاریخ القرآن/ ابراهیم ابیارى
♦️ تاریخ القرآن/ عبد الصبور شاهین
♦️ تاریخ القرآن/ محمد حسین على الصغیر
♦️ تاریخ قرآن/ محمد عزّت دروزه
♦️ تاریخ القرآن الکریم/ محمد سالم محیسن
♦️ بحوث فى تاریخ القرآن و علومه/ ابو الفضل میرمحمدى
♦️ پژوهشى در تاریخ قرآن کریم/ سید محمد باقر حجتّى
♦️ درآمدى بر تاریخ و علوم قرآن/ على حجتّى کرمانى
♦️ تاریخ جمع قرآن کریم/ سید محمد رضا جلالى نائینى
♦️ تاریخ قرآن/ محمد هادى معرفت
♦️ لمحات من تاریخ القرآن/ محمد على الاشیقر
♦️ سرگذشت قرآن/ رجبعلى مظلومى
♦️ در آستانه قرآن/ رژى بلاشر، ترجمه محمود رامیار
♦️ پرسش و پاسخهایى در شناخت تاریخ و علوم قرآنى/ مجید معارف
لینک مطلب
