تعریف وجوه و نظائر
وجوه و نظائر
💠 در لغت
✅ وجوه: (مفرد=وجه) چهره، روش، طریق، حالت، سبب، علت.
✅ نظائر: (مفرد=نظیرة) مثل و مانند.
💠 در اصطلاح
♦️ وجوه، درباره محتملات معانى به کار مىرود و نظائر، درباره الفاظ و تعابیر.
✅ اگر برای «لفظ یا عبارتى» چند معنا احتمال برود، این معانى را «وجوه» گویند. بدین معنا که عبارت مذکور را بتوان بر چند وجه تعبیر کرد و هر وجهى را تفسیرى شمرد.🔹 مثلا برای لفظ «هدی» حدود 18 معنی ذکر شده است؛ دین: (إِنَّ الْهُدى هُدَى اللَّهِ بتحقیق که دین دین خدا است)، تورات: (وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَى الْهُدى و بتحقیق که ما به موسى هدایت (تورات) را دادیم)، قرآن، پایدارى، بیان، ایمان، دعوت و...
✅ نظائر برای الفاظ یا تعابیر مترادفه به کار مىرود و آن هنگامى است که چند «لفظ» (کلمه یا جمله) یک معناى تقریبى واحد را افاده کنند. این بیشتر در الفاظى یافت مىشود که داراى معانى متقارب و مترادف باشند و جدا ساختن آنها گاه دشوار مىنماید. مانند قلب و فؤاد که هر دو لفظ معنای دل دارند ومقصود شخصیت واقعی و باطنی انسان است مانند این دو آیه:
«نزل به الروح الامین علی قلبک لتکون من المنذرین.🌼 روح الامین (جبرئیل) آن را بر دلت نازل کرد تا از (جمله هشدار) دهندگان باشی».
«کذلک لنثبت به فؤادک و رتلناه ترتیلا.🌼 این گونه (ما آن را به تدریج نازل کردیم) تا قلبت را به وسیله آن استوار گردانیم، و آن را به آرامی خواندیم».
♦️ در قرآن از هر دو نوع فراوان یافت مىشود. لذا شناخت وجوه و نظائر در قرآن یک ضرورت تفسیرى به شمار مىرود.
💠 سیر پیدایش اصطلاح وجوه و نظایر
✅ نخستین بار تعبیر وجوه از سوی امام علی بن ابی طالب (علیه السلام) در سخن مشهور ایشان آمده است که فرمود: «و لاتجادلهم بالقرآن، فانّه حمّال ذووجوه».
✅ با توجه به ریشه لغوی و کاربرد واژه وجوه در سخن امام علی(علیه السلام) معلوم می شود که این اسم در تفسیر بر موضوعی اطلاق می گردد که به واژگان قرآنی به کار رفته در بیش از یک وجه، یعنی «برچند راه در قصد و هدف یا امور چند وجهی» دلالت دارد.
✅ مفسران دیده بودند که واژگان بسیاری از قرآن کریم چند بار تکرار شده است که مفهوم آن در هر بار با دیگری متفاوت است؛ از این رو بسیاری از ایشان به گردآوری این واژگان و بیان «وجوه آن» یعنی راه هایی که در هر یک از مواضع مختلف آن قصد شده، پرداختند و نام کتاب های خود در این زمینه را «الوجوه و النظائر» گذاشتند.
💠 انواع وجوه و نظایر
1⃣ احتمال چند وجه از معانی برای یک کلمه
✅ مانند کلمه امت: که در قرآن به سه معنا آمده است.
2⃣ اجتمال چند وجه در رابطه با جمله های کلامی
✅ مانند آیه «یا ایها الذین آمنوااستجیبوا للّه و للرسول اذا دعاکم لمایحییکم واعلموا ان اللّه یحول بین المر و قلبه و انه الیه تحشرون» جمله «واعلموا ان اللّه یحول بین المر و قلبه» از جمله عبارت هایی است که موردگفتگو قرار گرفته، درباره آن سخن بسیار گفته اند وجوه محتمله در تفسیر و تاویل آن تا شش گفتار رسیده است.
3⃣ چند کلمه با معنای واحد(نظائر در کلمات مفرد)
✅ مانند کلمات علم و عقل و رای و ابصر و نظر و فهم و فقه وفکر و ایقن و تذکر و وعی تمامی این الفاظ معنای «آگاه شدن و دانستن» را می دهد چنان که در این آیات آمده است:
«و قل رب زدنی علما، و بگو: پروردگارا! بردانشم بیفزای» ♦️«یفصل الا یات لقوم یعلمون، نشانه ها را برای گروهی که می دانند به روشنی بیان می کند»♦️ «ان فی ذلک لا یات لقوم یعقلون، بی گمان در این (امور) برای مردمی که آگاهند دلایل (روشنی) است»♦️ «انهم یرونه بعیدا و نراه قریبا، آنان (عذاب) را دورمی دانند و (ما) نزدیکش می دانیم» «و ابصرهم فسوف یبصرون، و آنان را بنگرکه به زودی با دیده بصیرت بنگرند (آگاه خواهند شد)» ♦️«افلم یسیروا فی الارض فینظروا کیف کان عاقبه الذین من قبلهم، آیا در زمین سیروسفر نمی کنند تا به سرانجام پیشینیان آگاهی یابند؟» ♦️«ففهمناها سلیمان و کلا آتینا حکما و علما، پس آن (داوری) را به سلیمان فهماندیم (آگاه ساختیم) و به هر یک (از داود وسلیمان) حکمت و دانش عطا کردیم» ♦️«و احلل عقده من لسانی یفقهوا قولی، واز زبانم گره به گشای (تا) سخنم را بفهمند» ♦️...
4⃣ نظائر در جمله های ترکیبی
✅ مانند: طبع اللّه علی قلوبهم، ختم اللّه علی قلوبهم، قلوبهم فی غلف، صرف اللّه قلوبهم، اعینهم فی غطا، و علی ابصارهم غشاوه، ازاغ اللّه قلوبهم، فی قلوبهم مرض و غیره که تمامی این تعابیر یک معنا را می رساند: کج اندیشی و کج بینی و کج روی که بر خلاف فطرت انجام گرفته است.
💠💠💠 نمونههایی از وجوه و نظائر در قرآن کریم
💠 وجوه واژه سوء
✅ شدّت: (یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ شما را به عذاب شدید مىکشاندند).
✅ پى کردن: (وَ لا تَمَسُّوها بِسُوءٍ و آن [ناقه] را پى نکنید).
✅ زنا: (ما جَزاءُ مَنْ أَرادَ بِأَهْلِکَ سُوءاً کیفر آنکس که خواسته باشد با همسرت زنا کند چیست)، (ما کانَ أَبُوکِ امْرَأَ سَوْءٍ پدرت مرد زنا کارى نبود).
✅ پیسى: (بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ سفیدى که از پیسى نباشد).
✅ عذاب: (إِنَّ الْخِزْیَ الْیَوْمَ وَ السُّوءَ بتحقیق که خوارى امروز و عذاب).
✅ شرک: (ما کُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ ما از کارهاى شرک انجام نمىدادیم).
✅ دشنام: (لا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ خداوند گفتن دشنام را دوست ندارد)، (وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ و زبانهایشان بدشنام).
✅ گناه: (یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ گناه را از روى نادانى انجام مىدهند).
✅ محل بد: (وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ و براى آنها است بدى منزلگاه).
✅گزند و ضرر: (وَ یَکْشِفُ السُّوءَ و گزند را بر طرف مىسازد)، (وَ ما مَسَّنِیَ- السُّوءُ و ضررى بمن نمىرسید)
✅ کشتن و عقبنشینى: (لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ کشته شدن و فرار به آنها نرسید).
💠 وجوه واژه صلاة
✅ نمازهاى پنجگانه: (وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ و نماز را بپاى مىدارند).🔹 نماز عصر: (تَحْبِسُونَهُما مِنْ بَعْدِ الصَّلاةِ آن دو را از پس نماز عصر حبس کنید).🔹نماز جمعه: (إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ هرگاه براى نماز جمعه ندا شد (اذان گفته شد)).
✅ نماز میت: (وَ لا تُصَلِّ عَلى أَحَدٍ مِنْهُمْ و بر هیچ یک از آنان (منافقان) نماز مگذار).
✅ دعا: (وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ و دعا کن براى آنها).
✅ دین: (أَ صَلاتُکَ تَأْمُرُکَ آیا دین تو، بتو دستور مىدهد).
✅ قراءت: (وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِکَ و نمازت را بلند مخوان).
✅ رحمت و استغفار: (إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ بتحقیق که خداوند و فرشتگان او بر پیغمبر رحمت مىفرستند).
✅ جایگاه هاى نماز (وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ و جاهاى نماز و مسجدها)، (لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ به جاهاى نماز نزدیک نشوید [در حالیکه کسل باشید]).
💠 وجوه واژه روح
✅ امر: (وَ رُوحٌ مِنْهُ و امرى از او است).
✅ وحى: (یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ فرشتگان را با وحى فرو مىفرستد).
✅ قرآن: (أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا- وحى نمودیم بر تو روحى (قرآنى) از امرمان).
✅ رحمت: (وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ و آنان را برحمتى از جانب خود تأیید کرد).
✅ زندگى: (فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ).
✅ جبرئیل: (فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا بسوى مریم روح خود را فرستادیم)، (نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ با این (قرآن) روح الامین (جبرئیل نازل شد).
✅ فرشتهاى عظیم: (یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ روزى که روح بپا خیز).
✅ لشکرى از فرشتگان: (تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فرشتگان و لشکرى از آنان فرود آیند).
✅ روح بدن: (وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ و از تو درباره روح مىپرسند).
💠 وجوه واژه دعا
✅ عبادت: (وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُکَ وَ لا یَضُرُّکَ و عبادت مکن جز خداوند را که به تو سودى نرسانند و ضررى بر تو وارد نسازند).
✅ کمک گرفتن: (وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ و گواهانتان را بیارى طلبید).
✅ خواستن: (ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ از من بخواهید اجابت کنم شما را.
✅ سخن: (دَعْواهُمْ فِیها سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ سخن آنها در آنجا (بهشت) این است که: پروردگارا منزهى تو).
✅ نام بردن: (لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً نام بردن پیامبر صلى اللّه علیه و آله را مانند نام بردن خودتان یکدیگر را نباشد).
💠 وجوه واژه احصان
✅ عفّت: (وَ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ و آنان که زنان با عفت را تهمت مىزنند).
✅ ازدواج کردن: (فَإِذا أُحْصِنَّ پس هرگاه ازدواج کردند.
💠💠💠 نمونه هایی از نظائر در قرآن کریم
✅ هر چه در قرآن از أسف یاد شده معنایش حزن و اندوه است مگر در (فَلَمَّا آسَفُونا) که به معنى: اغضبونا ما را بخشم آوردند مىباشد.
✅ هر جا (بروج) یاد شده منظور ستارگان است مگر (وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ) که یعنى: هر چند در کاخهاى بلند و حفظ کننده باشید.
✅ و هر چه کلمه (بَخْسٍ) باشد به معنى ناقص و اندک است مگر در (بِثَمَنٍ بَخْسٍ) که بمعنى حرام است.
✅ آنچه لفظ (رجز) هست به معنى عذاب مىباشد بجز در (وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ) که منظور بت است.
✅ هر کجا واژه (ریب) آمده به معنى شک است مگر در (رَیْبَ الْمَنُونِ) که یعنى: حوادث روزگار.
✅ هر کجا از لفظ (زکات) آمده منظور مال است مگر در (وَ حَناناً مِنْ لَدُنَّا وَ زَکاةً) که به معنى پاکیزگى است.
💠 آثار و نوشته ها درباره وجوه و نظایر
1⃣ نوشته های مفسران درباره وجوه و نظایر
✅ «الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم» مقاتل بن سلیمان بلخی (م 150هـ.)
✅ «الوجوه و النظایر فی القرآن الکریم» هارون بن موسی (قرن 2)
✅ «تحصیل نظائرالقرآن» حکیم ترمذی (قرن 3)
✅ «وجوه القرآن» اسماعیل جبری نیشابوری (قرن 5)
✅ «الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم» دامغانی (م 478هـ)
✅ «نزهة الأعین النواظر فی علم الوجوه و النظائر» ابن جوزی (اواخر قرن 6)
✅ «بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز» فیروزآبادی (قرن 8)
✅ «کشف السرائر عن معنی الوجوه و النظائر» شمس الدین بن عماد (قرن 9)
2⃣ گردآورندگان وجوه و نظایر به عنوان واژگان مشترک قرآنی
✅ ابوعبدالله، عکرمة بن عبدالله مدنی(م 105هـ) ✅ علی بن ابی طلحه (م 143هـ) ✅ ابونضر، محمدبن سائب بن بشر بن عمروبن حارث کلبی (م146هـ)✅ ابوالحسن مقاتل بن سلیمان بن بشر أزدی خراسانی (م150هـ)✅ هارون الحجازی.✅ هارون بن موسی القاری الأزدی(م170هـ)✅ علی بن وافد (قرن دوم هجری)✅ ابوالفضل، عباس بن فضل انصاری (م 181هـ)✅ ابوزکریا، یحیی بن سلام بن ابی ثعلبه تیمی (م200هـ)؛ کتابش «التصاریف» یا «تصاریف تفسیرالقرآن ممّا اشتبهت أسماؤه و تصرّفت معانیه» نام دارد.✅ ابوعمر حفص بن عبدالعزیز بن صهبان دوری (م 246هـ)؛ ✅ ابوالعباس محمد بن یزید بن عبدالاکبر، معروف به مبرّد (م 286هـ)؛ کتابی دارد با عنوان «ما اتّفق لفظه و اختلاف معناه من القرآن المجید». ✅ ابوعبدالله محمد بن علی بن حسن معروف به حکیم ترمذی(م 320هـ)؛ کتاب «تحصیل نظائر القرآن» از اوست.✅ ابوبکر محمد بن حسن بن محمد بن زیاد، معروف به نقّاش (م 351هـ)؛✅ احمد بن حسن بن عبدالله بن معید بن اسماعیل عسکری (م 382هـ)؛✅ ابوالحسین احمد بن فارس بن زکریا رازی (م395هـ)؛ کتابی به نام «الأفراد» دارد.✅ ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل ثعالبی (م429هـ)؛ کتابی با عنوان «الأشباه و النظائر فی الألفاظ القرآنیة التی ترادفت مبانیها و تنوّعت معانیها» دارد.✅ ابوعبدالله اسماعیل بن احمد بن عبدالله ضریر نیشابوری (م 430هـ).✅ ابوعلی، حسن بن احمد بن عبدالله بغدادی، معروف به ابن البناء (م471هـ)؛ کتابی به نام «الوجوه و النظائر» دارد.✅ ابوعبدالله حسین بن محمد بن ابراهیم دامغانی (م 478 هـ)؛✅ ابومحمد، جعفربن احمد بن حسین بن احمد سراج (م 500هـ). کتاب او «ارجوزة فی نظائر القرآن» است.✅ ابوالحسن علی بن عبید بن نصربن عبیدالله، معروف به ابن زاغونی (م 527هـ)؛ کتابی به نام «الوجوه و النظائر» دارد.✅ ابوالبرکات عبدالرحمان بن محمد بن عبیدالله أنباری (م 577هـ)؛ کتابی به نام «الفاظ الأشباه و النظائر» دارد.✅ ابوالفرج جمال الدین عبدالرحمان بن علی بن محمد قرشی، معروف به ابن جوزی (م 597هـ)؛ کتابی نوشته با عنوان «نزهة الأعین النواظر فی علم الوجوه و النظائر»،✅ ابوالفضل کمال الدین حُبیش بن ابراهیم بن محمد تفلیسی (م 620هـ) کتابی دارد به نام «وجوه قرآن» که به چاپ رسیده و معروف است✅ ابوالعباس احمد بن علی المقرئ (متوفی 658هـ)؛ کتابی به نام «وجوه القرآن» دارد.✅ ابو ظاهر، مجد الدین، محمد بن یعقوب بن محمد فیروزآبادی (م 817هـ)؛ کتابی به نام «بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز» دارد.✅ شمس الدین محمد بن محمد بن علی بن عماد البلبیسی (م 887 هـ)؛ کتابی دارد به نام «کشف السرائر عن معنی الوجوه و النظائر».✅ ابوالحسین محمد بن عبدالصمد مصری کتابی در باب وجوه و نظایر دارد. در سال فوت او اختلاف است.✅ ابن ابی المعافی؛ سال فوت او مشخص نیست.✅ ابوالفضل جلال الدین عبدالرحمان بن ابی بکر بن محمد سیوطی (م 911هـ)؛ کتاب وی «معترک الأقران فی مشترک القرآن» نام دارد.✅ ابوحامد اصفهانی کتابی با نام «البصائر فی الوجوه و النظائر» دارد. سال فوت او نامعلوم است.✅ مصطفی بن عبدالرحمن بن محمد ازمیری (م 1155هـ)؛ کتابی دارد با عنوان «عمدة العرفان فی وجوه القرآن».✅ عبدالهادی نجابن السید رضوان بن محمد أبیاری (م 1305هـ)؛ دو کتاب در این زمینه یعنی واژگان مشترک قرآنی دارد به نام های: «حسن البیان فی نظم مشترک القرآن»، و «سعود القرآن فی نظم مشترک القرآن».✅ ابومحمد علی بن قاسم بامیانی (سال فوت او مشخص نیست)؛ کتابی دارد به نام «المنتخب من کتاب تحفة الولد» از امام مفسر احمد بن حدادی.
♦️ در میان معاصران:
✅ محمد نور الدین المنجّد
✅ خانم سلوی محمد العوّاء بنت الشاطئ
3⃣ آثار زبان شناسان در وجوه و نظایر قرآن کریم
✅ «الأجناس» از ابوعبید قاسم بن سلاّم (م 244هـ)
✅ «ما اتّفق لفظه و اختلف معناه» «عبدالله بن خُلَید» معروف به ابوعمیثل (م 240هـ)
✅ «ما اتّفق لفظه و اختلف معناه فی القرآن المجید» محمد بن یزید مبرّد (م 286هـ)
✅ «الأشباه و النظائر فی الألفاظ القرآنیة التی ترادفت مبانیها و تنوّعت معانیها» ثعالبی (م 429هـ)
لینک های این مطلب
