اسباب النزول
💠 در لغت
♦️ اسباب: جمع سبب، چیزی است که براى رسیدن به چیز دیگر از آن استفاده برند.
🔹 معانى اسباب در قرآن:
✅ ریسمان (حج/22،15)
✅ درهاى آسمان یا نواحى آن (مؤمن/40، 36)
✅ راه و منزل (کهف/18، 92)
✅ علم (کهف/18،84)
✅ راه‌هاى عروج به آسمان (اسباب‌السماء)
✅ مودت و پیوند. (بقره/2، 166)
♦️ نزول: فرود آمدن درباره امورى مانند: آفرینش لباس، آهن، چهارپایان، بارش‌باران، فروفرستادن عذاب، نزول قرآن بر پیامبر و...
💠 در اصطلاح
♦️ سبب نزول عبارت است از هر روى‌داد یا پرسشى در زمان پیامبر(صلى الله علیه وآله)که به اقتضاى آن آیه یا آیاتى از قرآن همزمان، یا در پى آن نازل شده است.
✅ اصطلاح «اسباب نزول» اصطلاحى مستحدث است که سابقه آن حدوداً به قرن چهارم و پنجم هجرى مى‌رسد و پس از واحدى بود که این اصطلاح رایج و فراگیر شد و پیش‌تر از آن، و هم به‌صورت پراکنده بعد از آن، گاه اصطلاح «التنزیل» بجای سبب نزول به‌کار مى‌رفته، و کتاب‌هایى نیز عنوان التنزیل به خود گرفته است.
✅ واژه تنزیل در روایاتى از پیامبر(صلى الله علیه وآله)، اهل‌بیت(علیهم السلام) و صحابه دیده مى‌شود که در مقابل تأویل به‌کار مى‌رفته و مراد از آن مورد نزول بوده است، یعنى معناى ظاهرى آیه.
💠 اقسام اسباب نزول
1⃣ یک آیه و اسباب نزول متعدد:
✅ گاه جریانى پیش مى آمد که سبب نزول یک یا چند آیه مى شد. و گاهى هم خود این سبب در بیشتر مکان ها یا در مورد بیشتر افراد و موارد تکرار مى گشت. این وضع را تعدّد اسباب وحى و نازل واحد مى نامند.
2⃣ چند آیه برای یک سبب نزول:
✅ چنان که ام سلمه به پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) عرض کرد: اى رسول خدا! نمى شنوم که خدا در خصوص هجرت یادى از زنان کرده باشد؟! خداى تعالى این آیه را نازل فرمود: «خداوند، درخواست آنها را پذیرفت (و فرمود:) من عمل هیچ عمل کننده اى از شما را، زن باشد یا مرد، ضایع نخواهم کرد شما همنوعید، و از جنس یکدیگر! آنها که در راه خدا هجرت کردند، و از خانه هاى خود بیرون رانده شدند و در راه من آزار دیدند، و جنگ کردند و کشته شدند، به یقین گناهانشان را مى بخشم و آنها را در باغ هاى بهشتى، که از زیر درختانش نهرها جارى است، وارد مى کنم. این پاداشى است از طرف خداوند و بهترین پاداش ها نزد پروردگار است». خداى سبحان در این معنا آیه دیگرى نیز نازل فرموده است: «به یقین، مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان با ایمان و زنان با ایمان، مردان مطیع فرمان خدا و زنان مطیع فرمان خدا، مردان راستگو و زنان راستگو، مردان صابر و شکیبا و زنان صابر و شکیبا، مردان با خشوع و زنان با خشوع، مردان انفاق کننده و زنان انفاق کننده، مردان روزه دار و زنان روزه دار، مردان پاکدامن و زنان پاکدامن و مردانى که بسیار به یاد خدا هستند و زنانى که بسیار یاد خدا مى کنند، خداوند براى همۀ آنان مغفرت و پاداش عظیمى فراهم ساخته است».
✅ به این ترتیب سبب نزول که همان پرسش ام سلمه است واحد است و نزول به صورت متعدّد یعنى دو آیۀ مزبور از دو سورۀ آل عمران و احزاب است.
3⃣ سبب نزول، خاص و آیه نازل شده با لفظ خاص
✅ یعنی آیه ای که نازل شده، هم لفظ آن و هم سبب نزول آن خاص است؛ مانند آیۀ «تَبَّتْ یَدا أَبی لَهَبٍ وَ تَبَّ» که در مورد ابولهب نازل گردید، و جهت سبب آن بوده و با لفظ خاص نازل شده است.
💠 اصناف سبب نزول
✅ میتوان با هدف بررسى اجمالى، اصناف سبب نزول را به چند دسته مهم تقسیم نمود. برخی از اصناف اسباب نزول:
♦️ نقشه هاى دشمنان♦️ مجادله مشرکین♦️ حالات منافقین♦️ توطئه ها و لجاجتهاى یهود♦️ امید بیجا♦️ افعال ممدوح اهل کتاب♦️ مودت با دشمنان♦️ جنگها و حوادث خاص آنها♦️ امدادهاى غیبى♦️ عادات غلط جاهلى♦️ محدودیت هاى زمان جاهلیت♦️ انحرافهاى عملى♦️ کژی هاى اخلاقى♦️ رفتار ناشایست با پیامبر♦️ افترائات♦️ مرافعات شخصیه♦️ ایجاد زمینه براى بیان پیشگوئى♦️ سئوالات و شبهات♦️ حوائج تکلیفى♦️ مراعات مومنین♦️ وقایع مربوط به زنان♦️ امور زناشوئى♦️ یأس از گناه و احتیاج به توبه♦️ یأس از حوادث واقعه♦️ افراد قابل نکوهش♦️ افراد شایسته تقدیر♦️ اهل بیت(علیهم السلام)♦️ زندگى شخصى پیامبر صلى الله علیه وآله♦️ خلق و خوى پیامبر صلى الله علیه وآله♦️ شهداء
💠 فرق شأن نزول و سبب نزول
♦️ سبب نزول رویداد یا پرسشى است که به اقتضاى آن قسمتى (آیه یا آیات یا سورهاى) از قرآن کریم همزمان یا در پى آن نازل شده باشد. در نتیجه به مجموعه رویدادها و پرسشهاى مزبور «اسباب نزول» گفته شده است.
♦️ اما معناى شأن نزول، با توجه به معانى لغوى «شأن» (که کار، حال، امر بزرگ، قدر و مرتبه و« در شأن» را به« درباره»،« در حق» معنا شده) و موارد کاربرد آن در پارهاى از تفاسیر و با در نظر گرفتن رعایت مناسبت بین معناى لغوى و اصطلاحى آن، عبارت است از «واقعههایى که قسمتى (آیه یا آیات یا سورهاى) از قرآن کریم درباره آن نازل شده است».
♦️ نسبت این دو از نظر مفهوم، تباین و از نظر موارد و مصادیق، عموم و خصوص من وجه است؛ بعضى از امور، هم سبب نزول است و هم شأن نزول؛ مانند ماجراى فداکارى امیرالمؤمنین (ع) در لیلة المبیت که هم سبب نزول آیه کریمه «و من الناس من یشترى نفسه ابتغاء مرضات اللَّه ...» است؛ زیرا این آیه کریمه به دنبال آن و به اقتضاى آن نازل گردید و هم شأن نزول آن است؛ زیرا آیه درباره آن فداکارى نیز نازل شده است.
♦️ در بعضى از آیات، فقط شأن نزول مطرح است و سبب نزول ندارد؛ مانند داستان ابرهه که شأن نزول سوره فیل است؛ زیرا مىتوان گفت: این سوره درباره آن نازل شده، ولى سبب نزول آن نیست؛ چون به دنبال آن نازل نشده است.
💠 اهمیّت اسباب نزول
♦️ اسباب نزول، زمینه نزول آیه محسوب می شود و به همین جهت فهم آن در تفسیر صحیح آیات لازم می باشد.
♦️ آیات قرآن کریم چه بسا مجمل و کلى به نظر برسد، ولى وقتى شأن آنها معلوم باشد، معناى صریح آنها نیز آشکار میگردد.
♦️ سیوطى در «الاتقان» به همین مطلب اشاره نموده و فایده سبب نزول را رفع مشکلات آیه می شمارد.
♦️ قشیرى نیز سبب را راهى استوار در درک معناى آیات می داند.
♦️ علاوه بر این، تفسیر برخى آیات جز با فهم اسباب نزول آنها امکانپذیر نمی گردد.
♦️ واحدى می گوید: شناخت تفسیر آیه بدون وقوف به علت نزول، و واقعه اى که موجب نزول آن شده است ممکن نیست.
💠 آیاتى که تفسیر آنها بدون توجه به سبب، دشوار است
🌼 إنَ الَذِى فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْءَانَ لَرادُکَ إِلَى مَعَادٍ قُل رَبِّى أَعْلَمُ مَن جَآءَ بِالْهُدَى وَمَنْ هُوَ فِى ضَلَال مُبِین.
❎ اشتباه: برخى کلمه «معاد» را در این آیه شریفه، به معناى اصطلاحى دانسته اند و طبیعى است در این صورت معناى واضحى از آیه به دست نمی آید، زیرا ارتباط بازگشت به معاد و فرض شدن
قرآن معین نیست.
♦️ سبب نزول این آیه: هنگامى که پیامبر خدا در مهاجرت به مدینه، به جحفه رسید، مشتاق شد به مکّه رهسپار شود. جبرئیل به حضورش آمده، عرض کرد: اشتیاق وطن و زادگاه خود، دارى؟ گفت: آرى. جبرئیل گفت: خداوند میفرماید: إِنَ الَذِى فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْءَانَ لَرَادُکَ إِلَى مَعَادٍ و به تو وعده میدهد که تو را با پیروزى به مکّه برگرداند. پس معاد در این آیه به معناى مکّه است
💠 آیاتی نیز هستند که تفسیر آنها بدون توجه به سبب، غیر ممکن است.
🌼 إنَ الصَفَا وَا لْمَرْوَةَ مِن شَعَآئرِ اللَهِ فَمَنْ حَجَّ ا لْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِ أَن یَطَوَفَ بِهِمَا وَمَن تَطَوَعَ خَیْرًا فَإِنَ اللَهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ.
سعى صفا و مروه از شعائر دین خداست، پس هرکس حجّ خانه کعبه یا اعمال مخصوص عمره به جاى آورد باکى براو نیست که سعى صفا و مروه را نیز به جاى آورد و هرکس به راه خیر و نیکى شتابد خدا پاداش وى خواهد داد که او به امور همه خلق، عالم است.
♦️ظاهر آیه نشان میدهد که سعى بین صفا و مروه امرى مستحب است، اما توجه به سبب نزول آیه، غیر این مطلب را عیان میسازد.
💠 فواید اسباب نزول
✅ کمک به فهم صحیح آیه.
✅ رفع اشکال و جلوگیرى از برداشت‌هاى ناصواب از آیه.
✅ تفسیر نام‌هاى مبهم و شناخت کسانى‌که آیه یا آیاتى از قرآن درباره آنها نازل شده.
✅ آسان شدن حفظ و هموار شدن فهم آیات و در نتیجه تثبیت آیات قرآنى در ذهن خواننده و فرا گیرنده آیات قرآن.
✅ کمک به اتصالِ بخشى از کلام خدا به بخش دیگر.
✅ تناسب آیه با سیاق.
✅ ادراک ویژگى‌هاى بلاغى آیات.
✅ شناخت وجود یا عدم نسخ
✅ آسانى تفسیر مأثور با علم به‌سبب نزول.
✅ محافظت از ذکر حوادث تاریخى و زندگى پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه وآله.
✅ معرفى الگوهایى که بتوان آن را اسوه قرار داد.
✅ شناخت بیشتر آیه قرآن یا حدیث پیامبر.
✅ هم‌زیستى با آیات.
✅ نشان دادن نزول تدریجى آیات.
✅ کمک به برانگیختن توجه دانش‌پژوهان.
✅ تأکیدى بر دروغ بودن کذب ادعاى کسانى‌که قرآن را افسانه پیشینیان.
✅ شناخت حکمت و فلسفه تشریع احکام;
✅ دفع توهم حصر;🔹(چندان قابل دفاع نبوده و مخدوش شده است)
✅ تخصیص حکم به مورد سبب نزول نزد کسانى‌که احکام موجود در آیات را به همان مورد سبب تخصیص مى‌دهند;🔹(چندان قابل دفاع نبوده و مخدوش شده است)
✅ جایز نبودن تخصیص مورد سبب نزول;🔹(چندان قابل دفاع نبوده و مخدوش شده است)
💠 شمار روایات اسباب نزول
♦️ مجموعا: حدود 900 روایت برای حدود 600 آیه.
🔹 بیش از 300 روایت از ابن‌عباس نقل‌شده.
🔹 پس از وى بیشترین روایات به جابربن عبدالله، انس‌بن مالک، عایشه، عبدالله‌بن مسعود، عبدالله‌بن عمر و ابوهریره تعلق دارد.
💠 الفاظ دال بر سبب نزول
✅ فنزلت
✅ فأنزل الله
✅ سبب نزول(در مواردی اندک)
✅ نزلت هذه الایه فى...
✅ فأنزل الله قوله کذا
✅ گاه نیز از پیامبر پرسشى شده و در پاسخ آن، آیه‌اى که بر پیامبر نازل شده بازگو‌شده است; بدون آن که هیچ‌یک از این تعبیرات در آن به‌کار رفته باشد.
💠 نکته پایانی
♦️ اگر چه روایات دال بر اسباب نزول از اهمیت ویژه ای بر خوردار است اما نباید از جعل خیز بودن روایات این حوزه نیز غافل بود.
لینک منابع
