نظم و چینش سور در مصحف شریف
💠 چگونگی قرارگرفتن سور درمصحف شریف (آیا توقیفی است یا اجتهادی؟)
♦️ در اینکه آیا نظم و چینش سور توقیفی (یعنی به امر شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سور در مصحف چیده شد.) است یا اجتهادی(یعنی صحابه به رای و نظر خود سوره ها را چیده باشند) میان علما و دانشمندان اختلاف وجود دارد.
♦️ بیش تر دانشمندان درباره نظم و چینش سور در مصحف شریف قائل به توقیفی بودن هستند دانشمندانی همچون:
✅ سید مرتضی(علم الهدی)
✅ آیت الله خوئی (ره)
✅ طبرسی (ره) در مجمع البیان
✅ آیت الله جوادی آملی (مد ظله العالی)
♦️در برابر این نظر برخی قائل به اجتهادی بودن برخی سور هستند یعنی به صورت فراگیر قائل به توقیفی بودن نیستند از این گروه می توان به آیت الله معرفت(ره) اشاره کرد که از نظر ایشان نظم و چینش سور در همه ی موارد توقیفی نیست.
💠 ادله توقیفی بودن چینش و نظم سور در مصحف:
1⃣ قران معجزه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است و عقل حکم میکند رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) ترتیب و چینش سور را مشخص کرده است.
2⃣ وجود حافظان قرآن کریم: گروهی که حفظ می کردند لازمه اش داشتن ترتیب میان سوره ها است.
3⃣ روایاتی دال بر توقیفی بودن چینش سور است همچون: پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم): خداوند به جای تورات سبع طوال و به جای زبور مئین و به جای انجیل مثانی را به من مرحمت فرمود و من با مفصل برتری یافتم. (مراد از سبع طوال هفت سوره طولانی ابتدای قرآن کریم میباشد که عبارت از: البقره ، آل عمران ، النساء ، المائده ، الانعام ، الاعراف ، الانفال و التوبه(واژه طوَل بر وزن فُعَل جمع کلمه ی طولا میباشد))
4⃣ قرار نگرفتن برخی سوره های متجانس و متماثل کنار همدیگر در مصحف شریف:
مثل: مسبحات (سوری که با تسبیح خداوند شروع می شوند.)
این سوره ها به ترتیب در قرآن کریم نیامده است: الحدید «57» الحشر «59»، الصف «61»، الجمعه «62» و التغابن«64». اگر چینش سور اجتهادی می بود آنها پشت سر هم می آمدند حال آنکه اینگونه نیست (علمای علوم قرآنی دو سوره ی اسراء و اعلی را به مسبحات اضافه کرده اند اما در روایات مسبحات 5 سوره گفته میشود)البته ناگفته نماند بعضی از سور متجانس در مصحف شریف پشت سر هم هستند مانند حوامیم سبعه (سوری که با حم شروع می شوند.) و یا طواسین(سوری که با طس شروع می شوند.). اما حامدات (سوری که با حمد آغاز می شود) در قرآن کریم پشت سرهم نیستند.
5⃣ تناسب میان خواتم یک سوره و فواتح سوره ی بعد:
یعنی میان آیه یا آیات پایانی یک سوره با آیه یا آیات آغازین سوره ی بعد تناسب وجود دارد یعنی یک مسأله ی حکیمانه هست استفاده میشود که چینش سور حساب شده و حکیمانه بوده هست یعنی توقیفی هست.
شایان ذکر هست که برخی مفسران همچون صاحب مجمع البیان در تفسیر خود میان خواتم یک سوره و فواتح سوره ی بعد همواره در پی ایجاد ارتباط هست معلوم میشود از دید او چینش سور در مصحف شریف توقیفی و حکیمانه بوده است نه اجتهادی.
6⃣ اجماع صحابه بر مصحف عثمان:
توضیح آنکه بعد از جریان توحید مصاحف در زمان خلیفه ی سوم عثمان صحابه با عمل او مخالفتی نداشتند این عدم مخالفت حاکی از آنست که چینش سور توسط رسول خدا مشخص شده بود و کسی از صحابه مخالف عمل رسول خدا نبود و اگر مسأله ی اجتهادی می بود اختلاف نظر پیش می آمد.
💠 ادله قائلان به اجتهادی بودن چینش و نظم سور در مصحف شریف:
1⃣ اختلاف مصاحف صحابه:
توضیح آنکه می دانیم توحید مصاحف در زمان عثمان انجام شده است. یکی از علل توحید مصاحف به معنی یکی کردن و یکی سان کردن مصحف ها اختلاف موجود میان مصاحف صحابه در چینش سور بوده است. برای نمونه مصحف امیر المومنین علی (علیه السلام) بر اساس ترتیب نزول بوده است (مطابق نظر مشهور ). یا ابن مسعود در مصحف خود فاتحة الکتاب را نمی آورده است وی می گفته است بر اساس آیه 87 از سوره حجر آمده است ( ولقد آتیناک سبعا من المثانی و القرآن العظیم ) مراد از سبع مثانی فاتحة الکتاب است، این سوره در این آیه در کنار کل قرآن کریم قرار گرفته است و امری که هم وزن قرآن است و آن سوره فاتحه الکتاب است نباید در قرآن آورده شود. از سوی دیگر ثبت سوره ها در مصحف برای صیانت و حفظ آنست و سوره ای که هر مرد مسلمان مکلف واجب است 10 بار در روز بخواند دچار نسیان و فراموشی نمی شود.
♦️نقد: ما منکر اختلاف مصاحف صحابه نیستیم اما اختلاف مصاحف بیشتر بر سر مساله اضافات تفسیری و شیوه خواندن واژه های قرآنی بوده است و نه کیفیت چینش سور. آنچه از مصحف امیر المومنین (علیه السلام) ذکر شده مشهور است و فردی مصحف حضرت را از نزدیک ندیده است. آنچه مصحف ایشان را از دیگر مصاحف متمایز می ساخته اضافات تفسیری است و در بین برخی از محققان معاصر این نظر مطرح است که مصحف حضرت از جهت چینش هیچ تفاوتی با مصحف امروزی نداشته است فقط مشتمل بر نکات توضیحی و تفسیری بوده است. برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به کتاب آفاق تفسیر دکتر محمد علی مهدوی راد. در خصوص مصحف ابن مسعود نیز بعید به نظر می رسد که این صحابی بزگوار رسول خدا بر خلاف دستور العمل حضرت عمل کرده باشد. مثلا فاتحة الکتاب را در مصحف خود نیاورده باشد .
2⃣ گزارشهای موجود:
بعضا دلالت بر اجتهادی بودن ترتیب برخی سور دارد. برای نمونه فردی بنام ابن اشته صاحب کتاب المصاحف (د 360 ق) نقل می کند که:
🔅عثمان فرمان داد سوره های طوال را پشت سر هم، پی در پی قرار دهند. وی سوره های انفال و توبه را جزء سبع طوال قرار داد و آنها را با بسمله از همدیگر جدا نساخت.(ظاهر این عبارات دال بر آنست که چینش سوره ها به فرمان و دستور عثمان بوده است و این یعنی اجتهاد در چینش. ناگفته نماند شاید عثمان بنابه دستور رسول خدا (ص) این کار را انجام داده است).
🔅در روایت دیگری ابن عباس از عثمان می پرسد: چرا میان انفال و توبه بسمله ننهاده اند؟ عثمان پاسخ می دهد: چون رسول خدا (ص) از دنیا رفت و ترتیب این دو سوره روشن نشد آنها را در کنار هم نهادیم .(البته باید در خصوص این گزارش و سند آن تحقیق بعمل آید).
3⃣ عدم ارتباط میان حافظ و جامع بودن سوره های قرآن کریم با دانستن ترتیب سوره ها:
توضیح بیشتر آنکه قائلان به 🔹توقیفی🔹 بودن چینش سور یکی از دلائل خود را حافظ بودن و جامع بودن قرآن در عصر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می دانستند؛ قائلان به اجتهادی بودن سور می گویند این دلیل نیست زیرا حافظ و جامع بودن سوره ها ربطی با ترتیب چینش ندارد همانگونه که امروزه بسیاری، سوره های کوتاه قرآن را حفظ هستند اما ترتیب چینش آنرا نمی دانند.
4⃣ اهمیت استقلال هر سوره و نه چینش سور:
توضیح آنکه یکی از ادله قائلان به 🔹توقیفی🔹 بودن چینش سور اهمیت مساله چینش سوره ها در مصحف شریف بوده است. قائلان به اجتهادی بودن می گویند ما اهمیت این مساله را متوجه نمی شویم زیرا آن چه برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مهم بوده است تکمیل هر سوره و مستقل بودن هر سوره از سوره دیگر تا آیات هر سوره با آیات سوره های دیگر اشتباه نشود زیرا اقل تحدی در قرآن کریم یک سوره است پس تمامیت و استقلال هر سوره زیر نظر و اشراف رسول خدا (صلی الله علیه و آله) انجام شده است. این سوره ها کجا قرار بگیرند مساله چندان مهمی نمی باشد.
♦️ ناگفته نماند قائلان به اجتهادی بودن منکر این مساله نیستند که در برخی موارد چینش سور توقیفی بوده است.
♦️برخی همچون دکتر حجتی بر این باور اند که چینش سور در اکثریت قریب به اتفاق توقیفی بوده و در برخی موارد اجتهادی بوده است.
💠 پیرامون چینش آیات در سوره های قرآن کریم تقریباً اتفاق نظر میان علماء ما وجود دارد که در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:
🔹 «زرکشی»معتقد است:
ترتیب آیات در هر سوره و وضع«بسملة»در ابتدای آن همه بدون شک توقیفی بوده و اختلافی در آن نیست و به همین دلیل جابجائی آیات جایز نمی باشد.
🔹 آیه اللّه معرفت پیرامون نظم و ترتیب آیات چنین می گوید:
ترتیب نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقیفی است و باید آن را تعبداً پذیرفت و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت کرد.
🌼 این گروه از قرآن پژوهان به ادله ذیل استناد کرده اند:
1⃣ روایاتى که بر اساس آنها پیامبر(صلی الله علیه و آله) برخى سوره هاى قرآن را با ترتیب کنونى در نماز و غیر نماز ، تلاوت مى کردند.
2⃣ روایاتى که بر پایه آنها رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آیاتى را به عنوان اوّلین یا آخرین آیات سوره ها اعلام مى کرد.
3⃣ روایاتى که بر اساس آنها رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با اشاره جبرئیل آیاتى را در سوره هاى خاصّى قرار مى داد؛ مانند روایتى که مى گوید: پس از نزول (إِنَّ اللَّه یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ ... ؛خداوند به عدالت و احسان فرمان مى دهد) ، پیامبر(صلی الله علیه و آله) به دستور جبرئیل، آن را در سوره نحل قرار داد. این روایت به دو طریق ، نقل شده که ابن کثیر هر دو را تأیید کرده .
4⃣ روایاتى که بر اساس آنها پیامبر شخصاً فرمان مى داد آیات پراکنده را در سوره هاى خاصّى قرار دهند.
5⃣ روایات فراوانى که با ذکرِ نام سوره هاى قرآن، براى قرائت آنها ثواب و خواصّى را ذکر مى کنند . مجموع این روایات در کتاب هاى خواص و فضائل قرآن گرد آمده اند.
💠 با این حال، برخى از محقّقان، توقیفى بودن چینش همه آیات قرآن را نپذیرفته اند. علامه طباطبایى(ره) با اذعان به این که بسیارى از سور قرآن، پیش از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله) در میان مسلمانان معروف بوده و نام این سوره ها در احادیث پر شمارى در گزارش نماز رسول خدا به ما رسیده، بر این باور است که روایات و ادلّه یاد شده، توقیفى بودن ترتیب همه آیات قرآن را ثابت نمى کنند. وى با استناد به روایاتى که کتابت قرآن را به ترتیب نزول، گزارش مى کنند و جدایى هر سوره را با نزول «بسم اللَّه» مى دانند، نتیجه مى گیرد که چینش قرآن در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) به ترتیب نزول بوده است و بر این اساس باید آیات مکّى در سوره هاى مکى و آیات مدنى در سوره هاى مدنى باشند. روایت جمع قرآن در مصحف امام على علیه السلام که به ترتیب نزول بوده نیز این نظر را تأیید مى کند. این در حالى است که بر اساس روایات پرشمارِ اسباب نزول، آیات فراوانى در سوره هاى مدنى است که در مکه نازل شده اند ، یا آیاتى که در اواخر حیات پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شده اند، ولى در سوره هاى نازل شده در آغاز هجرت قرار گرفته اند. پس طبعاً این جابه جایى به اجتهاد صحابه بوده است.
