تجوید؛ بودن یا نبودن

تجوید، بودن یا نبودن؟

حسام محمدی

  مدینه، مسجد پیغمبر اکرم(ص)، سال‏های اول هجرت: عده‏ای از اصحاب گرد هم جمع شده‏اند و به آرامی و شمرده‏شمرده قرآن تلاوت می‏کنند. عجب آرامش روح‏افزایی بر تلاوتشان سایه افکنده است! اینها شاگردان بی‏واسطه پیامبر اکرم(ص) در یادگیری قرآن بودند. چه شد که این تلاوت‏های ساده و بی‏پیرایه در طول سال‏ها و قرن‏ها تبدیل به قرائت‏های هنری و نمایشی شد و گرفتار انبوهی از قواعد و ضروریات دست و پاگیر گردید و نهایتاً افراد را از توجه به اهداف و مقاصد نزول این کتاب الهی منصرف کرد؟

شاید بتوان پاسخ این سوءال را در لابه‏لای فرمایشات امام خمینی(ره) یافت: «اساس اختلاف قاریان و اختلاف ارباب قرائت و اصحاب حرکات و سکنات از بعضی امور نشأت می‏گیرد که الآن سزاوار نیست به آنها اشاره کنیم. عرب‏ها پیش از قرآن این فریب‏ها و نیرنگ‏ها رانداشتند، با آن‏که اشعار پیشینیان و متون پیش از اسلام از نظر اسلوب‏های عربی با قرآن تفاوتی نداشته است.

این سفره (تجوید و اختلاف قرائات) را پهن کردند تا گروهی سودجو در کنار آن به نان و نوایی برسند و در کنار آن، سیاست تعطیل علوم قرآن و تدبر و تفکر در معارف آن، با صرف عمر و وقت پیرامون آداب قرائت بوده است. پناه می‏بریم به خداوند متعال از شیطان و نیرنگ‏های حساب‏شده و ظریفش1».

مرحوم حاج آقامصطفی خمینی نیز در این باره می‏گوید: «تجوید و اختلاف قرائات، گویا از وسایل تأمین معیشت و از موجبات تقرب یافتن به سلاطین و امرا و راه یافتن به دربار آنان بوده است که مذهب شیعه در این‏گونه امور هیچ‏گاه دستی نداشته است و هیچ‏یک از قراء منااهل‏البیت نبوده است2».

امام خمینی(ره) در بیان آداب قرائت قرآن می‏فرماید: «... بالجمله مطلوب در قرائت قرآن کریم آن است که در قلوب، صورت آن نقش بندد و اوامر و نواهی آن تأثیر کند و دعوت آن جایگزین شود و این مطلب حاصل نشود مگر آن که آداب قرائت ملحوظ گردد. مقصود از آداب آن نیست که پیش بعضی قراء متداول شده است که تمام همّ و همت صرف مخارج الفاظ و تأدیه حروف شود و این، یکی از مکاید شیطان است که انسان متعبد را تا آخر عمر به الفاظ قرآن سرگرم می‏کند. بلکه مقصود آدابی است که در شریعت مطهره منظور شده است که اعظم و عمده آنها تفکر و تدبر و اعتبار به آیات آن است3».

ابوحامد غزالی می‏گوید: «بیشتر مردم به وسیله اسباب و عللی از فهم قرآن محروم‏اند و شیطان حجاب‏هایی را برای دل‏های ایشان قرار داده است که از دیدن عجایب اسرار قرآن کور شده‏اند. اولین این حجاب‏ها و اسباب و علل این است که همّ‏وغم انسان منصرف به بیان حروف و ادای آنها از مخارج آنها باشد و این مسئله را شیطانی که در کمین قرآن‏خوان است سرپرستی می‏کند که بدین‏وسیله مردم را از معانی کلام‏الله منصرف کند!».

از سوی دیگر برخی علما و فقهای بزرگ معاصر، صریحاً در فتاوی خود گفته‏اند که رعایت قواعد و محسنات تجویدی و آنچه که علمای تجوید دستور داده‏اند لازم و ضروری نیست4.

امام خمینی(ره) در پاسخ به سوءالی در مورد مخرج حرف ض (که آیا تلفظ آن به وسیله برخورد نوک زبان با دندان آسیاست یا به وسیله برخورد کناره بن زبان با دندان آسیا) در یک فتوای کلی فرموده‏اند: «شناختن مخارج حروف - طبق قواعد علمای تجوید - واجب نیست. باید تلفظ هر حرف به نحوی باشد که در عرف صدق کند آن حرف ادا شد5».

وقتی رعایت مخارج حروف که بارزترین مصداق تجوید است، ضروری نیست؛ بقیه احکام و صفات عریض و طویلی که در تجوید مطرح می‏شود قطعاً ضروری نخواهد بود. آیت‏الله گلپایگانی(ره) در همین مورد فرموده‏اند: «محسنات تجویدی را لازم نیست مراعات کنند6». آیت‏الله مکارم شیرازی نیز فرموده‏اند: «لازم نیست آنچه را علمای تجوید برای بهترخوانی قرآن ذکر کرده‏اند، رعایت کند7».

آنچه در بیان بیشتر فقها ملاک صحیح یا غلط بودن قرائت است، قواعد تجویدی نیست بلکه عرف است. مثلاً حضرت امام(ره) در مورد کلماتی چون غیر، علیهم، علینا، لیلة، خیر (که بسیاری افراد حرف ماقبل "یا" را به صورت مکسور تلفظ می‏کنند) می‏فرماید اگر این افراد به گونه‏ای بخوانند که نزد عرف عرب صحیح باشد، اشکال ندارد8.

این امثال در مورد حرکات بود ولی این مطلب در مورد مخارج و صفات حروف و سایر قواعد تجویدی نیز صادق است. حضرت امام(ره) در هیچ‏یک از این موارد مقلدان خود را به تبعیت از اهل تجوید فرا نمی‏خوانند بلکه در همه آنها ملاک را قضاوت عرف می‏دانند و حتی در برخی از فتاوای خود، اهل تجوید را در مقابل عرف قرار می‏دهند9.

خلاصه کلام این‏که بحث تجوید از دیدگاه حضرت امام(ص) و بسیاری دیگر از فقها به عنوان یک ضرورت در تلاوت قرآن مردود است و مهم‏تر این‏که اولین آموزگار این کتاب یعنی پیغمبر اکرم(ص) و نگارنده این کتاب یعنی خداوند متعال هیچ‏گاه در تعالیم خود از ضرورت تجوید (رعایت مخارج و صفات حروف) نام نبرده‏اند. آیا همین دلیل برای اعتبار این کلام، کافی نیست؟

پاورقیها:

2 - تفسیر روحانی، ص56. 

3 - چهل حدیث، ص424؛ پرواز در ملکوت، ص127. 

4 - استفنائات قرآنی، صص 152، 68، 38. 

5 - استفنائات قرآنی، ص 68. 

6 - استفنائات قرآنی، ص152. 

7 - استفنائات قرآنی، ص 38. 

8 - استفنائات قرآنی، ص 75. 

9 - استفنائات قرآنی، ص 68، 66.