معرفی و دانلود کتب مهم در زمینه اعراب قرآن کریم
1- الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون (بهترین اعراب القرآن): دریافت
توضیحات: الدرّ المصون فی علوم کتاب المکنون، تألیف شهاب‌الدین‌ابوالعباس احمد بن یوسف بن محمد بن ابراهیم معروف به سمین حلبى (متوفى 756ق) از مفسران بزرگ قرن هشتم هجرى قمرى است.
در الدرر الکامنة (360/1) و طبقات المفسرین سیوطى (100/1) آمده که:سمین حلبى تفسیر الدر المصون را در زمان حیات استادش ابوحیان آغاز کرده و در اواسط ماه رجب سال 734 آن را به پایان رسانده است.
هدف از تألیف
به عقیده سمین، تألیف تفسیرى که علوم قرآن را دربرداشته باشد ضرورى مى‌نماید. وى همچنین معتقد است پس از تجوید و تلاوت لازم است آیات و واژگان قرآن از دیدگاه علوم پنجگانه ادبى مورد بررسى قرار گیرد: یعنى اعراب، تصریف، لغت، معانى و بیان؛ زیرا به نظر وى مفسران گذشته برخى به بیان اعراب اکتفا نموده، بعضى به مفردات الفاظ پرداخته و علم تصریف را در بسیارى از موارد رها کرده، و پاره‌اى به پژوهشهاى اعجازى و بلاغى قرآن توجه نموده‌اند. وى بر این باور است که این علوم با یکدیگر ارتباط تنگاتنگ دارند. از این‌رو قرآن را از منظر هر یک از این علوم مورد تفسیر قرار داده است.
ارزش تفسیر
هیچکس نمى‌تواند تلاش تفسیرى مفسران گذشته را انکار کند. سمین حلبى نیز یکى از این مفسران است. تفسیر وى تفسیر بزرگى است که همه علوم ادبى را در خود جاى داده است. وى در تعریف تفسیرش در مقدمه مى‌گوید:این تصنیف در حقیقت نتیجه علوم ادبى را در خود جاى داده است.
وى در تعریف تفسیرش در مقدمه مى‌گوید: این تصنیف در حقیقت نتیجه عمرم و ذخیره علمى دوران زندگیم است(46/1). حاجى خلیفه در کشف الظنون (122/1) مى‌گوید: این تفسیر با اینکه مشتمل بر مباحث تفسیرى است، بهترین تفسیر ادبى قرآن به‌شمار مى‌آید.
سیوطى مى‌گوید: تفسیر سمین حلبى بهترین تفسیر ادبى است (100/1). داودى در طبقات المفسرین مى‌گوید: وى نگارش آن را در زمان استادش آغاز کرد [از این‌رو بحر محیط را مورد نظر داشت] ولى کمبود آن را جبران نمود و در موارد بسیارى آن را مورد مناقشه و نقد و نظر قرار داد. خواننده گرامى از این مطالب اهمیت و جایگاه علمى این تفسیر را به خوبى درک مى‌کند. خلاصه براى این تفسیر ویژگى‌هاى زیر را مى‌توان برشمرد:
اشتمال بر آراء و اندیشه‌هاى دانشمندان ادبیات عرب پیرامون هر یک از آیات قرآن همراه با ذکر دلیل، توضیح و تحلیل مبانى و نقد و نظر آنها؛ از این‌رو آنرا بهترین تفسیر ادبى شمرده‌اند.
دربرداشتن معانى واژگان قرآن؛ از این‌رو خواننده گمشده لغوى خود را در آن مى‌یابد و این تفسیر از این‌جهت یک دانشنامه واژه‌شناسى تحلیلى قرآن به‌حساب مى‌آید.
دربرداشتن یکدوره قرائات قرآن به همراه دلیل آن.
اشتمال بر شواهد عربى در قواعد ادبى. کمتر صفحه‌اى از آن خالى از شاهد مثال است.
پرداختن به مباحث بلاغى در بیشتر آیات. این تفسیر اگرچه تفسیر بلاغى به‌شمار نمى‌آید ولى خوشبختانه اهتمام فراوانى به تفسیر بلاغى قرآن دارد و این بر ارزش تفسیر مى‌افزاید.
روش تفسیرى
وى در آغاز، بعضى الفاظ آیه را مطرح مى‌کند سپس آنرا از جهت واژه‌شناسى، اشتقاق و معنا مورد تفسیر قرار مى‌دهد. آنگاه احتمالات لغوى را بیان مى‌کند سپس با استفاده از شواهد گوناگون احتمالات را مورد نقد و بررسى قرار مى‌دهد و وجوهى را که با آیه سازگار است، انتخاب مى‌کند. پس از آن به نحو اجمالى قرائت را مطرح نموده و بعد به نقد و بررسى قرائات مى‌پردازد و قرائت مورد نظر خود را اختیار مى‌کند. پس از آن به بیان اعراب و اقوال دانشمندان پیرامون آیه مى‌پردازد. در این میان اگر مناسبتى براى طرح مباحث ادبى و نحوى بیابد، اصول آن را ذکر مى‌کند و سایر مطالب را رها مى‌کند تا مطلب ادبى تفسیرش پیچیده نشود. از این‌رو درمى‌یابیم که روش تفسیرى سمین با ابوحیان متفاوت است؛ زیرا ابوحیان در بحر محیط سوره را به چند دسته آیه تقسیم مى‌کند. سپس دسته آیات را از جهت لغوى و اشتقاق مورد بررسى قرار مى‌دهد. سپس آن دسته را از نظر اعراب و سایر مباحث ادبى مورد تفسیر قرار مى‌دهد؛ درحالى‌که سمین مباحث را بسیار منظم و دقیق مطرح مى‌کند. هرگاه واژه‌اى را از نظر لغوى مورد بررسى قرار مى‌دهد، کلیه مباحث لغوى آن را مطرح مى‌کند و بحث را به انتها مى‌رساند تا دیگرباره مجبور نشود براى تکمیل، آن واژه را مورد واژه‌شناسى قرار دهد. همچنین سایر مباحث را در ذیل هر واژه یا آیه یک بار به‌طور کامل طرح مى‌کند و از تکرار و تکمیل احتراز مى‌کند. از دیگر ویژگى‌هاى روش تفسیرى وى اهتمام به امانت علمى است. از این‌رو اقوال را به‌طور کامل به صاحبان اقوال نسبت مى‌دهد تا شبهه ایجاد نشود. به‌هین‌خاطر در هر صفحه صاحبان آراء و اقوال مشاهده مى‌شود. در این میان پس از بیان آراء و اندیشه‌ها با بیان الفاظ کوتاهى همچون «اظهر»، «اولى»، «احسن» و «راحج» به ترجیح اقوال مى‌پردازد.
مصادر
وى در مقدمه تفسیر، تعدادى از مصادر را که در تفسیر به آنها اعتماد نموده، ذکر مى‌کند که به شرح زیر است.
تفسیر البحر المحیط، تألیف ابوحیان اندلسى. حاجى خلیفه بر آن است که سمین مطالبى بر بحر محیط افزوده است. ولى به نظر محقق تفسیر در مصون، سمین بیشتر قرائات و وجوه اعراب را با لفظ قال الشیخ مطرح مى‌کند که مراد ابوحیان است، حتى واژه شیخ بطور مطلق در تفسیر حلبى براى ابوحیان عَلَم شده است.
پس بیشترین تأثیرپذیرى سمین از ابوحیان است. البته پوشیده نباشد که شخصیت علمى سمین اقتضا مى‌کند که مقلد محض نباشد. از این‌رو در بسیارى از موارد به آراء استادش اعتراض مى‌کند و آن را مورد نقد و نظر قرار مى‌دهد و آراء زمخشرى و دیگران را بر آن برترى مى‌دهد.
محرر وجیز ابن عطیه: سمین در تفسیرش از محرر وجیز نقل مطلب مى‌کند. اقوالى را که ابن عطیه نقل مى‌کند به آنها استشهاد مى‌نماید و در پاره‌اى از مواقع مطالب او را مورد نقد و نظر قرار مى‌دهد.
کشاف زمخشرى: سمین در جایى‌که قصد دارد به اعجاز قرآن و فصاحت و بلاغت آیه بپردازد، به تفسیر کشاف مراجعه مى‌کند و آن مهمترین مصدر بلاغى در مصون است. البته گاهى مطالب آن را تایید و زمانى مورد تردید و اعتراض قرار مى‌دهد.
املاء عکبرى: این نیز از مصادر سمین است. البته در مواردى با آراء ابوالبقاء عکبرى به مخالفت برمى‌خیزد. البته به اقوال جامع البیان طبرى و مفاتیح الغیب رازى نیز مراجعه مى‌کند.
در مباحث لغوى به کتاب جمهره ابن درید نیز اعتماد نموده ولى نقل قول‌هاى وى از آن، از ده مورد تجاوز نمى‌کند. همچنین به مفردات راغب اصفهانى اعتماد نموده است. البته در نقل معانى الفاظ قرآنى از مفردات راغب بسیار نقل مى‌کند.
مصادر قرائت وى عبارتند از: الحجة ابوعلى فارسی (ت 377ق)، محتسب ابن جنى (ت 392ق) و لوامع ابوالفضل رازى (ت 454ق).
مصادر نحوى وى عبارتند از: کتاب سیبویه، مقتضب مبرد، کتب ابن مالک، اعراب القرآن زجاج و نحاس، معانی القرآن فرّاء و مجاز القرآن ابوعبیده.
تأثیرپذیرى از الدرّ المصون
در میان مفسران پس از سمین حلبى شمار زیادى از تفسیرپژوهان از او تأثیر گرفته‌اند. برخى از آنان عبارتند از: سلیمان بن عمرو عجیلى در فتوحات الهیه، آلوسى در روح المعانى، دمیاطى در اتحاف فضلاء البشر، محمد بن على صبان در حاشیة الصبان على شرح الاشمونى و عبدالقادر بن عمر بغدادى در خزانة الأدب.
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.
2- اعراب القرآن و بیانه: دریافت
توضیحات: اعراب القرآن الکریم و بیانه کتابی است در صرف و نحو قرآن اثر محی الدین درویش.
معرفی اجمالی کتاب
اعراب قرآن یک دوره ترکیب قرآن، همراه با بیان نکات بلاغی و تفسیری و تاریخی و شان نزول آیات است.
انگیزه نگارش
انگیزه مولف بی نیاز کردن قرآن پژوهان از کتاب های دیگر در این زمینه است. وی به روش توصیفی و شیوه تربیتی و تطبیقی و با استناد یه منابع اصیل و کهن تفسیری، ادبی، نحوی و تاریخی پس از ذکر متن چند آیه و ترکیب آنها، نکات بلاغی آنها را توضیح داده و در مواردی که آیه ای دارای چندین ترکیب بوده است با عنوان فواید، وجوه این ترکیبات را بیان نموده است.
در بعضی موارد نیز با عنوان لمحة تاریخیة، اسباب نزول و وقایع تاریخی مربوط به نزول آیات را آورده است و در مقدمه، خلاصه ای از اهمیت اعراب و ترکیب قرآن و کوشش علما در این زمینه آمده و تعدادی از مهمترین تالیفات مربوط به آن معرفی شده است.
منابع
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کتابشناسی جهان قرآن کریم، ج1، قم: موسسه اطلاع رسانی مرجع، 1386.
3- الجدول فی إعراب القرآن وصرفه وبیانه مع فوائد نحویة هامة: دریافت
توضیحات: الجدول فى اعراب القرآن و صرفه تالیف استاد محمود عبد الرحیم صافى( ره) است. این کتاب نخستین تفسیر کامل در اعراب قرآن است. در زمینه روش تفسیر ادبى تفاسیر متعددى نوشته شده است که در میان آنها الجدول نقش ممتاز و برجستهاى دارد. زیرا مولف در تدوین این اثر زحمات فراوانى کشیده است. مباحث ادبى آن بسیار دقیق است. مطالب بلاغى آن به هم پیوسته است و در مفاهیم صرفى پژوهش هاى عمیقى ارائه داده است.
مولف براى تالیف این اثر سالهاى متمادى تلاش نموده، شب ها را به پژوهش در مباحث علمى این اثر سپرى کرده و روزها را در جمع آورى اطلاعات آن پشت سر گذاشته است تا توانست اثرى ارائه کند که بهترین خدمت به زبان عربى و قرآن باشد و شاهراه تحقیقى دانشجویان ادبیات عربى و تفسیر ادبى باشد.
وى این کتاب را به سبک کلاسیک تدوین نمود تا استفاده از آن بسیار آسان و همگانى باشد.
در این اثر آنقدر پژوهشهاى نوین ارائه شده که با آثار مشابه آن در گذشته و حال قابل مقایسه نیست. در میان آثار قرآن پژوهان جاى چنین اثرى بسیار خالى بود و در واقع این اثر به منزله حلقه مفقود شده آثار قرآنى در تفسیر ادبى به حساب مى‌آید.
در شرح حال مولف نقل شده که وى همواره به مطالعه یا نوشتن مشغول بوده، از بهترین تفاسیر ادبى همچون «املاء ما من به الرحمن» ابو البقاء عکبرى، البحر المحیط ابو حیان اندلسى و کشاف زمخشرى کمال استفاده را برده و بر کلیه معجمهاى لغوى اطلاع کامل یافته از مهمترین کتابهاى نحوى استفاده کرده است و در واقع مناسب به بررسى دیدگاه بزرگان علم نحو همچون سیبویه، کسایى، ابن مالک و ابن هشام پرداخته است. همه منابع مذکور را با هم تطبیق نموده و مورد تحلیل قرار داده است. مدت شش سال پى در پى روزها و شبها تا طلوع فجر براى تدوین این اثر وقت صرف نمود و در پایان به آرزوى قلبى خود رسید و خدا او را توفیق تالیف ماندگارترین تفسیر ادبى عنایت فرمود.
انگیزه وى در این اثر ارائه پژوهش صرفى، نحوى و بلاغى صرف نبود بلکه هدف او ایجاد پل ارتباطى بین متن قرآن و تفسیر به واسطه ادبیات است و از عهده اینکار به خوبى برآمده است.
از شرح حال و زندگانى و شیوه علمى و مذهب رسمى مولف اطلاع دقیقى نداریم تنها وفات او را به سال 1985 میلادى یک ساعت قبل از تحویل دستنوشته هاى کتاب الجدول به انتشارات دار الرشید، ذکر کردهاند.
مولف در آغاز کتاب نام آن را« الجدول فى اعراب القرآن و صرفه» نهاده ولى ناشر در روى جلد عنوان« الجدول فى اعراب القرآن و صرفه و بیانه مع فوائد نحویه هامّه» را انتخاب نموده است. این اثر به الجدول شهرت پیدا کرده است.
الجدول جامعترین و کاملترین تفسیر ادبى به حساب مى‌آید. در این کتاب یکدوره تفسیر با اسلوب ادبى و بلاغى از آغاز تا انجام قرآن با پژوهشهاى دقیق ادبى ارائه گردیده است. مباحث آن از نظم و اسلوب ویژهاى برخوردار است. در این اثر توجه زیادى به وجوه و احتمالات ادبى شده ولى با اینحال تلاش مولف بر آن است که از میان احتمالات وجهى را ترجیح دهد که با اصل لغت و قواعد ادبى سازگار باشد.
وى در این کتاب قرائت حفص بن سلیمان از عاصم بن ابى نجود اسدى را انتخاب نموده تا خوانندگان به راحتى از آن استفاده نمایند و سرگردان نشوند زیرا این قرائت در میان مسلمانان از شهرت بسزایى برخوردار است. در این اثر هیچ کلمهاى( اسم، فعل و حرف) بدون اعراب نمىباشد و سعى شده از اصطلاحات جدید علمى و دانشگاهى ادبیات عرب استفاده شود تا مورد توجه تحصیل کردگان و فارغ التحصیلان دانشگاهى قرار گیرد.
*انگیزه تالیف
وى در آغاز کتاب انگیزه خود را از تدوین این اثر چنین گزارش میدهد: وقتى تفسیر بحر محیط ابو حیان اندلسى را مورد بررسى قرار دادم متوجه شدم ابو حیان جدولى از اعراب قرآن ارائه داده ولى این جدول بسیار کوچک و مختصر است. به سایر تفاسیر ادبى همچون املاء ما من به الرحمن عکبرى و کشاف زمخشرى هم که مراجعه نموده وضعیت را همانگونه دیده و تغییر چشمگیرى مشاهده نکرده است به همین خاطر تصمیم مىگیرد جدولى از اعراب و بیان قرآن ارائه دهد که مفصل و گسترده باشد بطوریکه تمام مفردات و جملات و ترکیبات قرآن را شامل شود و همه را مورد پژوهش ادبى قرار دهد و از این لحاظ یک تفسیر ادبى جامع و کامل ترتیب دهد.
*ساختار تفسیر
مطالب تفسیر به ترتیب قرآن است و از این جهت از تفاسیر ترتیبى به حساب مى‌آید. از سوره فاتحه شروع شده و به سوره ناس خاتمه مى‌یابد.
نخست آیه را مطرح مى‌کند و مباحث تفسیرى و ادبى را در چند عنوان ارائه مى‌کند در اولین عنوان به اعراب آیه مى‌پردازد و از نظر نحوى آن را تحلیل مى‌کند و اعراب کلمات و جملات را مشخص مى‌نماید در دومین عنوان به مباحث صرفى واژگان مى‌پردازد. مفردات را ریشهیابى مى‌کند و اشتقاق صرفى و تصریفات آن را گوشزد مى‌نماید. معانى لغوى مفردات در این بخش مورد بررسى قرار مىگیرد.
در سومین عنوان به مطالب بلاغى مى‌پردازد. در این بخش نکات فنى بلاغى را شرح میدهد. این بخش مشحون از نکات دقیق علم معانى، بیان و بدیع است در این قسمت قطرهاى از دریاى فصاحت و بلاغت یگانه معجزه جاوید پیامبر خاتم( ص) قرآن مجید نمایان مىگردد و عطش سینه تفتیده تشنه کامان ماندگارترین اثر ادبى جهان هستى( قرآن) را سیراب مى‌نماید.
در آخرین عنوان به فوایدى که از آیه میتوان، برداشت نمود اشاره میشود. در این عنوان مباحث گوناگونى به عنوان فایده مطرح مىگردد که برخى از آنها بدین قرارند:
- مباحث علوم قرآنى مربوط به سورهها و آیات
- اهداف و مقاصد سور
- فرهنگ لغوى واژهگان قرآنى
- استفاده تفسیرى از مطالب بلاغى و بیان ارتباط بین نکات ادبى، بلاغى با مباحث تفسیرى
- آراء و دیدگاههاى ادبى و بلاغى
*روش تفسیرى
روش مفسر در تنظیم مباحث تفسیرى این اثر بدینگونه است که مطالب را بصورت تفکیک شده در چهار بخش تحت عنوان اعراب، صرف، بلاغت و فواید ارائه مى‌دهد و هر واژه را در اولین مورد استعمال آن در قرآن مورد بحث قرار مى‌دهد و هنگام تکرار آن از تکرار مکررات خوددارى مى‌کند تا خواننده را خسته نکند.
البته همانگونه که روشن است این روش موجب اشکالى مى‌شود و آن اینکه وقتى خواننده به واژه‌اى مراجعه کند که قبلا مورد بحث قرار گرفته و آدرس آنرا نیز نداند دچار سرگردانى و اتلاف وقت مىگردد. مولف براى رفع این کمبود جلد شانزدهم این تفسیر را تدارک دیده و آن را به فهرست کلید مباحث اختصاص داده در اینگونه موارد باید به جلد فهارس مراجعه کرد تا از فهرست کامل واژگان قرآن واژه مورد نظر را بدست آورد.
نکته دیگر اینکه مولف دیدگاههاى مختلف بزرگان علم ادبیات و بلاغت را مطرح مى‌کند و آنها را مورد نقد و بررسى قرار مى‌دهد و در پایان به داورى مى‌پردازد و قول برتر را برمىگزیند. به همین خاطر این اثر صرف جمع آورى مباحث ادبى و بلاغى از منابع نیست بلکه یک اثر تحقیقى است که در سرتاسر آن آثار اجتهاد و پژوهش مولف نمایان است.
در مواقعى که اعراب قرآن با قواعد ادبى ناسازگار است اصل را بر اعراب قرآن نهاده است. زیرا مبناى وى همچون دکتر صبحى صالح و دیگران، آن است که قرآن حاکم بر لغت و ادبیات عرب است نه بر عکس که البته این مبنا صحیح و درست است.
*مصادر تفسیر
مصادر و مراجع تفسیر را شاید بتوان به چند دسته تقسیم نمود.
دسته اول مصادرى که مولف در متن تفسیر بدانها تصریح نموده است مانند کشاف زمخشرى الجدول / ج 1 / ص 63 و البحر المحیط ابو حیان اندلسى الجدول / ج 1 / ص 178 و 179
دسته دوم مآخذى که مولف از آنها استفاده کرده ولى نام آنها را ذکر نکرده و محقق کتاب خانم استاد لینه حمصى آنها را در پانوشت یادآورى کرده است این دسته نسبت به دسته اول بیشترند و برخى از آنها بدینقرارند:
- املاء ما منّ به الرحمن ابو البقاء عکبرى
- حاشیة الجمل على الجلالین
- انوار التنزیل بیضاوى
- النحو الوافى عباس حسن
- الفیه ابن مالک
- مغنى اللبیب ابن هشام
دسته سوم مآخذى است که مولف از آنها با اشاره و کنایه یاد کرده و خانم حمصى هم آنها را بازیابى نکرده است. مانند الجدول / ج 1 / ص 502
نسخه شناسى
اصل این کتاب توسط مولف مشتمل بر مباحث اعراب و صرفه بوده است کما اینکه مولف در آغاز کتاب نام آن را« الجدول فى اعراب القرآن و صرفه» نهاده است و با همین عنوان و محتوا دو بار چاپ میشود.
دکتر محمد حسن حمصى مدیر انتشارات دار الرشید به هیئت علمى آن موسسه پیشنهاد مى‌کند دو عنوان دیگر بر اصل کتاب بیفزایند تا کتاب از هر حیث کامل و جامع گردد فلذا مباحث بلاغى و فواید تفسیرى تحت عنوان بلاغت و فواید بر آن افزوده گردید. به همین خاطر در چاپ بعدى عنوان کتاب به« الجدول فى اعراب القرآن و صرفه و بیانه مع فوائد نحویه هامّه» تغییر کرد.
این اثر توسط استاد خانم لینه حمصى مورد بازبینى قرار گرفته و موارد غلط و لغزشهاى قلمى مولف اصلاح گردیده و تا جائیکه امکان داشته مصادر آن را در پانوشت متذکر شده که البته برخى از موارد متاسفانه مآخذیابى نشده است.
تعلیقه هاى مفیدى خانم حمصى بر آن نوشته که بر ویژگی هاى این نسخه مى افزاید. از ویژگی هاى دیگر این نسخه اختصاص جلد شانزدهم به فهرست مباحث تفسیرى در فوائد و مطالب بلاغى در بلاغت و پژوهش هاى صرفى در صرف است که استفاده از این کتاب بزرگ را آسان و هموار نموده است.
نسخه حاضر چاپ چهارم است که در سال 1418 هجرى برابر 1998 میلادى توسط دار الرشید دمشق و بیروت و موسسة الایمان بیروت چاپ گردیده است.
دکتر حمصى مدیر دار الرشید مقدمه اى بر آن نوشته و استاد نور الدین شمس پاشا تقریظى بر چاپ قبلى نوشته بود که در این چاپ آمده است. و استاد خانم لینه حمصى نیز روش مراجعه و تصحیح و بازخوانى متن را گزارش داده است.
این مجموعه در 31 جزء و 16 جلد ارائه شده است.(برگرفته از نرم افزار جامع التفاسیر)
4- اعراب القرآن کرباسی: برای دانلود تمامی مجلدات بصورت یکجا بر روی گزینه دریافت کلیک کنید.
جلد1 جلد2 جلد3 جلد4 جلد5 جلد6 جلد7 جلد8
توضیحات: علامه کرباسی یکی از بزرگترین زبان‌شناسان مسلمان و متخصصان رشته صرف و نحو جهان اسلام به‌شمار می‌رفت.
ناشر : دار و مکتبة الهلال
مولف: کرباسی، محمدجعفر
تعداد مجلدات: 8ج
5- إعراب القرآن نحاس: دریافت
6- اعراب القرآن زجاج: دریافت
توضیحات: کتاب اعراب القرآن، منسوب به زجاج (متوفای 316)؛ که به نظر می رسد از تألیفات ابو محمد مکی بن ابی طالب قیسی مغربی (متوفای 437) باشد که درباره قرآن و ادب و لغت، نوشته های فراوانی دارد.
این کتاب، بر نود باب نهاده شده که در آن، از ابعاد مختلف نکات ادبی، نحوی و لغوی قرآن سخن گفته شده است. هر باب، مخصوص نوعی از مسائل ادبی متعلق به قرآن است و به طور فراگیر، در خصوص لغت و برخی از مسائل بدیع و بلاغت بحث کرده است؛ مانند باب 19 که درباره آنچه از فن ازدواج کلامی و مطابقه و مشاکله و مانند آن در قرآن آمده سخن گفته است. و باب 35 در خصوص فن تجرید؛ و باب 83 که در آن، از تفنن در خطاب و فن التفات از غیبت به خطاب و از خطاب به غیبت و از غیبت به حالت تکلم سخن گفته شده است؛ و نیز درباره قرائات مرتبط با جنبه اعراب و بلاغت سخن گفته است؛ مانند باب 87 که در آن، درباره قرائاتی که در کتاب سیبویه آمده سخن گفته است و باب 88، در انواع دیگر قرائات است. در بقیه ابواب تنها درباره نحو و اشتقاقات بحث کرده است.
این کتاب، سودمندترین کتاب در فن خود به شمار می رود و برای کسانی که به مباحث ادبی قرآن دل باخته اند یگانه منبع سرشار نکات و دقایق ادبی و لغوی قرآن - در سطحی بالا - است. (برگرفته از کتاب تفسیر و مفسران)
7- الفرید فی إعراب القرآن المجید: برای دانلود تمامی مجلدات بصورت یکجا بر روی گزینه دریافت کلیک کنید.
توضیحات: منتخب الدین حسین بن ابوالعزبن رشید همدانی متوفای 643 هَ . ق می باشد که کتاب خود را «کتاب الفرید فی اعراب القرآن المجید» نامیده است. کتاب وی از دقت بسیار بالایی برخوردار می باشد و به تفکیک هر سوره و به ترتیب آیات اعراب شده است.
8- مشکل إعراب القرآن: دریافت
توضیحات: کتاب مشکل اعراب القرآن نوشته مکی بن ابی طالب، در دو جلد چاپ شده. نوشتاری است لطیف و دقیق در حل مشکلات اعرابی قرآن که به ترتیب سوره ها نگاشته شده است. نویسنده در آن، با این منظور که معانی عالیه قرآن از پرده ابهام بیرون آید و روشن و آشکار گردد به حل مشکلات ادبی و نحوی قرآن پرداخته است؛ زیرا با روشن شدن اعراب است که معنا روشن می گردد و فهم ترکیب ادبی کلام بهترین وسیله برای معناست. او در مقدمه چنین می گوید: چون با شناخت کامل جنبه ادبی کلام می توان بیشترین معانی را دریافت و اشکالات را برطرف کرد؛ آنگاه است که بهره های کلام آشکار و ظرافتهای خطاب برملا می گردد و مرا گوینده به دست می آید.
وی همچنین می گوید: بیشتر نوشته ها را در اعراب القرآن دیدم (و متوجه شدم) که بیشترین عنایت خود را درباره حروف جر و ادوات جزم به کار برده اند و از فاعل و مفعول به و اسم و خبر ان و مانند آن - که ظاهر کلام است و مبتدی و عالم هر دو در آن یکسانند - بدرازا سخن گفته اند و بسیاری از آنچه دانستن آن در رفع مشکلات قرآن مورد نیاز است چشم پوشیده اند. از این جهت همت گماردم تا در این کتاب، مشکل اعراب را حل نمایم و علل آن را یادآور شوم و مسائل صعب (دشوار) و نادر الوجود آن را بیاورم. (برگرفته از کتاب تفسیر و مفسران)
9- إعراب القرآن الکریم المیسر: دریافت
توضیحات: کتاب های اعراب القرآن یکی از کتاب های مهم و ارزشمند در علوم نحوی می باشد که به ترکیب (اعراب) الفاظ قرآن کریم پرداخته است. اعراب القرآن الکریم المیسر یکی از جمله کتب اعراب قرآن است که بطور مختصر در زمینه نحو و اعراب نگاشته شده است.
10- المجتبى من مشکل إعراب القرآن الکریم: دریافت
11- المجید فی إعراب القرآن المجید: دریافت
توضیحات: محقق در این کتاب به معرفی کتابهای: ۱. بیان السبب تالیف احمد بن عمار بن ابی العباس المهدوی؛ ۲. مسائل منثوره فی التفسیر تالیف ابن بری؛ ۳. المجید فی اعراب القرآن المجید، تالیف سفاقسی؛ ۴. شرح ابیات الدانی که مؤلف آن مجهول می‌باشد، پرداخته است و در ادامه متن هر کدام از آنها را آورده و در مواردی که لازم بود. در پاورقی آنها را شرح داده و آیات و روایات را نیز آدرس دهی کرده است. با توجه به کثرت مصادر و مراجعی که در پایان هر کدام از کتابها معرفی داشته، به دست می‌آید برای نسخه شناسی متن اصلی تحقیقات فراوانی را انجام داده است. از جمله تلاشهای محقق پی گیریهای ایشان درباره بدست آوردن نسخه‌های خطی هر کدام از کتابهای فوق است که با مراجعه به کتابخانه‌های مختلف توانسته است نسخه‌های اصلی را به دست آورده، سپس به چاپ آنها اقدام نماید. از طرف دیگر، با توجه به اینکه محقق در ابتدای هر کتاب به معرفی کتاب، آثار اساتید و شاگردان پرداخته و برخی از مطالب مهم کتاب را تشریح کرده کتاب حاضر اهمیت ویژه‌ای پیدا نموده که می‌تواند مورد استفاده قرآن پژوهان قرار گیرد.
ساختار کتاب
مطالب کتاب شامل ۴ قسمت می‌باشد که عبارت است از: ۱. معرفی کتاب: بیان السبب الموجب لاختلاف القراءات تالیف: ابو العباس احمد بن عمار بن ابی العباس المهدوی شامل: مقدمه محقق معرفی مؤلف، شاگردان، آثار، نمونه‌هایی از نسخه‌های خطی، متن کتاب و فهرست منابع و مصادر. ۲. معرفی کتاب: مسائل منثورة فی التفسیر تالیف: عبدالله ابی الوحش بری بن عبد الجبار بن بری معروف به ابن بری شامل: مقدمه محقق معرفی مؤلف، آثار، شاگردان، اساتید، نمونه‌ای از نسخه‌های خطی، متن کتاب و فهرست منابع و مآخذ. ۳. معرفی کتاب: المجید فی اعراب القرآن المجید تالیف: برهان الدین ابو اسحاق ابراهیم بن محمد بن ابراهیم بن ابی القاسم القیسی السفاقسی المالکی شامل: مقدمه محقق معرفی مؤلف منابع و مصادری که مؤلف از آنها استفاده نموده، روش مؤلف، جایگاه و اهمیت کتاب، نمونه‌های خطی از کتاب و متن کتاب شامل: اعراب بسم الله [۱] ، اعراب فاتحة الکتاب [۲]و مصادر و مراجعی که محقق از آنها استفاده نموده. ۴. شرح ابیات دانی درباره الفاظ ظائیه (مؤلف کتاب مجهول است) شامل: مقدمه محقق، الفاظ ظائیه (کلماتی که حرف ظ دارند)، متن کتاب و منابع و مصادر محقق.
ویژگی کتاب
از آنجا که این کتاب تحقیقی است پیرامون چهار کتاب از کتابهای علوم قرآنی که محقق متن کتابها را بررسی و تحقیق نموده است ویژگیهای آن بازگشت به روش تحقیق محقق میکند که عبارتند از:
۱. در ابتدای معرفی هر کتاب، شرح مختصری از زندگی مؤلف کتاب مذکور ارائه داده سپس آثار آن را معرفی می‌نماید.
۲. چنانچه کتاب دارای شرح باشد آن را معرفی نموده است.
۳. آیات موجود در متن کتاب، در پاورقی آدرس داده شده است.
۴. افراد مذکور در متن، شرح مختصری در پاورقی برای آنها بیان شده است.
۵. در پایان معرفی هر کتاب، مصادر و منابع مورد استفاده محقق، معرفی شده است.
۶. در معرفی مؤلف، اساتید و شاگردان آنها نیز معرفی شده‌اند.
۷. نمونه‌هایی از نسخه‌های خطی هر کدام از کتابها را ارائه داده است.
۸. در معرفی کتاب شرح ابیات دانی، الفاظی که دارای حرف (ظاد) می‌باشند مانند: حظر. حفظ و... را معرفی نموده است.
۹. در همین قسمت، اهمیت و جایگاه حرف ظاد را در بین حروف بیان نموده است.
۱۰. در کتاب: القول فی السبب الموجب لاختلاف القراءات . سبب اختلاف قرائتها که بازگشت به حدیث سبعة احرف میکند را مطرح، اقوال پیرامون این حدیث را ذکر، آنها را بررسی می‌نماید.
۱۱. در کتاب مسائل منثورة فی التفسیر ، معنی تکرار در آیه شریفه: «فانکحوا ما طاب لکم من النساء مثنی و ثلاث و رباع» نساء آیه ۳ را مطرح و پاسخ آن را ارائه نموده است.(نساء:۳)
۱۲. در کتاب اعراب القرآن المجید : معانی حرف باء در کلمه بسم الله را بیان نموده، آنگاه کلمه اسم را نیز معنا نموده است.
۱۳. در همین کتاب سوره فاتحة الکتاب بطور مفصل تجزیه و ترکیب شده است.
۱۴. در کتاب: شرح ابیات دانی. اشعار مربوط به دانی ذکر سپس شرح آنها را همراه با آیات مربوطه ذکر نموده است.
نسخه شناسی
کتاب یک جلد، متن آن عربی و دارای ۱۵۸ صفحه می‌باشد که مشخصات آن به قرار زیر است: ۱. نوع کاغذ: اعلا ۲. چاپ: کامپیوتری ۳. جلد: شومیز ۴. نوبت چاپ: اول ۵. تاریخ انتشار: سال ۱۴۱۸ هجری قمری ۶. ناشر: انتشارات عالم الکتب. بیروت، لبنان ۷. دارای فهرست موضوعات کتاب ۸. کتاب: اربعة کتب فی علوم القرآن ۹. مولفان: مهدوی، ابن بری، سفاقسی و مجهول. ۱۰. محقق: حاتم صالح الضامن.
۱.المجید فی إعراب القرآن المجید، حاتم صالح الضامن، ص۱۴.
۲. المجید فی إعراب القرآن المجید، حاتم صالح الضامن، ص۲۴.
12- إعراب القرآن اصبهانی: دریافت
الشیخ الامام مکی بن ابوطالب حموش بن محمد القیسی نحوی متوفی ٤٣٧ ه.ق. در این کتاب تنها در مشکلات بحث میکند.
13- إعراب القرآن الکریم محمود سلیمان یاقوت: دریافت
14- معجم إعراب ألفاظ القرآن الکریم مولف: محمد سید طنطاوی: دریافت
معجم اعراب ألفاظ القرآن الکریم اثری است که در آن تمامی الفاظ و واژگان قرآن کریم از منظری نحوی و صرفی مورد تجزیه و ترکیب قرار گرفته است. در همین راستا نگارنده به شرح و بررسی نحوی الفاظی مانند صفت، حال، تمییز، مضاف و مضاف‌الیه، مبتدا، خبر، متعلقات اسم و فعل و انواع حروف، ترتیبات خاص مربوط به اسم و فعل در جمله، و سایر قواعد صرفی و نحوی پرداخته است.
15- التبیان فی إعراب القرآن یا إملاء ما من به الرحمن عبد الله بن الحسین بن أبی البقاء العکبری: دریافت1 دریافت2
17- إعراب القراءات السبع وعللها الحسین بن أحمد بن خالویه الهمذانی النحوی الشافعی أبو عبد الله: دریافت
