غریب القرآن
💠 «غریب القرآن» یا «دانش واژگان دشوار فهم»
💠در لغت
✅ غریب: مشکل، بیگانه، شگفت‌انگیز و عجیب به نظر رسیدن.
💠 در اصطلاح
✅ واژهشناسى و پیدا کردن لغات مشکل و غامض قرآن مجید.
✅ دانشی که به بررسی و معنایابی واژههای دیریاب، پیچیده، پنهان، ناشناخته و فراموش شده از آیات میپردازد.
✅ لغات و اصطلاحاتی است از قرآن که به مرور زمان فهم آنها دشوار گردیده و به تفسیر و توضیح احتیاج پیدا کرده است.
💠 اولین نگاشته در این باره
📔 نخستین کسانى که دست به تألیف کتب «غرائب القرآن» زدند، از دانشمندان شیعه بودند؛ ازجمله ایشان مىتوان، أبان بن تغلب (141 ه.)، فرّاء (207 ه.) ابو عبیده (210) و ابو عثمان مازنى (248 ه.) را نام برد.
📔 غریب القرآن زید بن على بن الحسین (علیهم السّلام) (مستشهد 122 ه. ق).
📔 غریب القرآن ابن عباس
💠 جایگاه آن غریب القرآن
1⃣ تبیین و توضیح و برداشتن ابهامات و پیچیدگی لغت فراموش شده و پنهان و هموار ساختن راه دشوار در فهم واژگان آیات و نزدیک شدن به مراد گوینده آنها.
2⃣ شناسایی معانی نوظهور از معانی کهن الفاظ به خصوص معانی به کار رفته در عصر نزول آیات که به دلیل تحول معنایی در ساختار لغات و زبان عرب با گذشت زمان به وجود آمده است.
3⃣ توجه دانشمندان مسلمان از گذشته دور تا به امروز و آفرینش آثاری برجسته که حکایت از اهمیت و نقش به سزای این دانش در فهم درست و درک صحیح از واژگان آیات دارد.
💠 تالیفات
✅ «غریب القرآن» به روایت عطاء بن ابى ریاح و نیز روایت على بن ابى طلحه، (م 143). ترجمه و تعلیقه محمد ابراهیم سلیم.
✅ «ریشهیابى واژهها در قرآن»، محمد جعفر اسلامى، تهران 1403
✅ «تحقیق در کلماتى از قرآن»، عبد العلى بازرگان 1401 ه. ق
✅ «المفردات فى غریب القرآن»، تألیف راغب اصفهانى، (متوفى 502)
✅ «الموضح فى معانى القرآن» ابوالحسن شعرانی
✅ «تراجم الالفاظ و اللغات القرآنیه» تألیف کمال الدین محمود
✅ فخرالدین طریحی: «غریب القرآن»، «کشف غوامض القرآن»، «مجمع البحرین و مطلع النیریّن»
✅ قاسم بن حسن آل محى الدین، «البیان و التّبیان»، (منظومة فى شرح غریب القرآن) و «البیان فى شرح غریب القرآن» (3جلد)
✅ «قاموس قرآن» (در 6 جلد) سید علی اکبر قرشی
✅ «تبیین اللغات لتبیان الآیات» یا «فرهنگ و لغات قرآن» (2 جلد) دکتر محمد قریب
✅ «غریب القرآن» سجستانی
✅ «الدّر النظیم فى لغات القرآن الکریم» شیخ عبّاس (م 1359 ه)
✅ «مفردات القرآن فى مجمع البیان» الیاس کلانتری
✅ «دایرة الفرائد در فرهنگ قرآن»، (در 5 جلد) دکتر محمد باقر محقق
💠 استدلال به شعر در غریب القرآن
✅ ابن عبّاس می گوید: شعر دیوان عرب است؛ پس هرگاه لفظى از قرآنى که خداوند آن را به زبان عرب نازل فرموده بر ما مخفى بود به دیوان عرب رجوع نموده و شناخت آن را جستجو مىکنیم.
♦️ مثال:
✅🌼 (روزی) ابن عبّاس گفت: از هر چه در نظر دارید بپرسید، پس نافع گفت: خبر ده مرا از فرموده خداى تعالى: (عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِینَ)، ابن عباس جواب داد: عزون: حلقههاى کم از مردم مىباشد، پرسید: آیا عرب این را مىشناسد؟ گفت: آرى؛ مگر گفتار عبید بن الأبرص را نشنیدهاى که مىگوید:
فجاءوا یهرعون الیه حتّى *** یکونوا حول منبره عزینا
🔹 یعنى: پس سراسیمه به سوى او آمدند تا اینکه پیرامون منبرش جمع گردند.
✅ پرسید: خبر ده مرا از فرموده خداوند: (وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ) جواب داد:
وسیله حاجت است، گفت: آیا عرب این را مىشناسد؟ گفت: آرى آیا نشنیدهاى که عنتره گوید:
إنّ الرّجال لهم الیک وسیلة *** إن یاخذوک تکحّلى و تخضّبى
🔹 یعنى: براستى که مردان را به تو حاجتى هست (اى زن)، اگر تو را بگیرند سرمه و خضاب کن.
✅ گفت: خبر ده مرا از فرموده خداوند: (شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً): جواب داد: شرعة:
دین، و منهاج: راه است، پرسید: آیا عرب این را مىشناسد؟ گفت: بله، مگر نشنیدهاى که ابو سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب مىگوید:
لقد نطق المأمون بالصّدق و الهدى*** و بیّن للاسلام دینا و منهاجا
🔹 یعنى: بدرستى که أمین شناخته شده به راستى و هدایت سخن گفت، و براى اسلام دین و روشى بیان داشت.
✅ گفت: خبر ده مرا از فرموده خداوند: (إِذا أَثْمَرَ وَ یَنْعِهِ)، جواب داد: ینع:
رسیدن و پخته شدن، گفت: آیا عرب این را مىشناسد؟ گفت: آرى، مگر سروده شاعر را نشنیدهاى که:
اذا ما مشت وسط النّساء تأوّدت*** کما اهتزّ غصن ناعم النّبت یانع
🔹 یعنى: هرگاه میان زنان راه مىرود کج مىگردد، همچنانکه شاخه نرم گیاه رسیده حرکت مىکند.
✅ پرسید: خبرم ده از فرموده خداى تعالى: (وَ رِیشاً)، جواب داد: ریش مال و ثروت است، گفت: آیا عرب این را مىشناسد؟ پاسخ گفت: آرى، نشنیدهاى که شاعر گوید:
فرشنى بخیر طالما قد بریتنى*** و خیر الموالى من یریش و لا یبرى
🔹 یعنى: پس مرا به نیکى ثروتى ده که بسیار مرا محروم ساختى، و بهترین اربابها آن است که مالى مىدهد و دور نمىسازد.
💠 نمونه هایی از غریب القرآن
✳️ ابن ابى حاتم از ابن عباس نقل می کند، که وی درباره این آیات گفته:
✅ (سوره *یس*)🌼 (یا حَسْرَةً): اى واى.🔹(الْمَشْحُونِ): پر.🔹(مِنَ الْأَجْداثِ): از قبرها.🔹 (فاکِهُونَ): شادمان هستند.
✅ (الحجرات)🌼(لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ): بر خلاف قرآن و سنّت چیزى مگوئید.🔹(وَ لا تَجَسَّسُوا): جاسوسى آن است که کسى در پى زشتیهاى مؤمنان باشد.
✅ (الانسان)🌼 (أَمْشاجٍ): رنگارنگ.🔹 (عَبُوساً): تنگ.🔹 (قَمْطَرِیراً): طولانى.
✅ (النّبأ)🌼 (سِراجاً وَهَّاجاً): چراغ درخشنده.🔹 (مِنَ الْمُعْصِراتِ): از أبر🔹(ثَجَّاجاً):ریزان.🔹(أَلْفافاً): جمع شده.🔹 (مَفازاً): تفریحگاه.🔹 (یَقُومُ الرُّوحُ): یکى از فرشتگان بزرگ خلقت.🔹 (وَ قالَ صَواباً): و بگوید: لا اله الا اللّه.
✅ (عبس)🌼 (وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ): چهرههایى در آن روز درخشندهاند.
✅ (التکویر)🌼 (کُوِّرَتْ): تاریک شده.
✅ (الاعلى)🌼 (غُثاءً): خشک.🔹 (أَحْوى): سیاه.🔹 (مَنْ تَزَکَّى): کسى که خود را پاکیزه کند از شرک.🔹 (وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ): توحید خداوند را بجاى آورد.🔹 (فَصَلَّى): نمازهاى پنجگانه را بجاى آورد.
✅ (الغاشیة)🌼 (الْغاشِیَةِ)، و (الطّامّة)، و (الصّاخّة)، و (الحاقّة)، و (القارعة) از نامهاى روز قیامتند.🔹 (مِنْ ضَرِیعٍ): درخت تیغ دار.🔹 (وَ نَمارِقُ): وسایل استراحت و آسایش.🔹 (بِمُصَیْطِرٍ): جبّار؛ ستمگر.
✅ (الفجر)🌼 (لَبِالْمِرْصادِ): مىشنود و مىبیند.🔹 (جَمًّا): شدید.🔹 (وَ أَنَّى لَهُ الذِّکْرى): چگونه است براى او یاد آمدن.
✅ (الشمس)🌼(طَحاها): تقسیم کرد.🔹 (فُجُورَها وَ تَقْواها): خیر و شر را بیان کرد.🔹 (وَ لا یَخافُ عُقْباها): از أحدى عاقبت أمرى را نترسد.
✅ (الضحى)🌼(سَجى): رفت. 🔹(ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلى): پروردگارت تو را ترک نکرده و مبغوض نداشته.
✅ (الشّرح)🌼 (فَانْصَبْ): به دعا مشغول شو.
✅ (قریش)🌼 (إِیلافِهِمْ): لزوم آنها.
✅ (الکوثر)🌼(شانِئَکَ): دشمن تو.
✅ (الاخلاص)🌼(الصَّمَدُ): آقایى که در سیادتش به کمال رسیده است.
💠 مواردی از کتب دیگر
✅ قسط
وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ قسط بمعناى بهرهکشى از دیگران و از مصادیق ظلم است.
✅ الوسواس الخناس: ابلیس
✅ الجنّة: جنّ.
✅ الفلق: صبح
✅ غاسق: شب، وقتی که همه جا را فرا می گیرد. و گفته شده که غاسق همان ماه است، هنگامه که در کسوف قرار گرفته و سیاه شود.
لینک های این مطلب
