مصاحف صحابه
💠 مصحف:
✅ به معنای آنچه که در آن نوشته می شود.(لسان العرب)
✅ کتابٌ فی ما بین الفتین: مجموعه ای است که در میان دو جلد جمع شده باشد.(المفردات، راغب)
♦️ در این بخش به مصاحفی-از قرآن- که برخی از اصحاب چه در دوران رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نوشتند و چه بعد از آن اشاره می شود.
💠 مصحف ابن مسعود
براى ابن مسعود، تنها مصحف ایشان نامبرده شده و کتابى دیگر براى وى ذکر نشده است.
1⃣ این مصحف 111 سوره دارد.
2⃣ سورههاى «فاتحه» و معوّذتین (فلق و ناس) را نداشت.
♦️ ایشان سوره فاتحه را جزء قرآن مىدانست؛ اما معتقد بود چون مسلمانان در نمازهاى یومیه همیشه آن را مىخوانند، حفظ خواهد شد؛ از این رو به ثبت آن نیازى نیست؛ ولى دو سوره معوّذتین را از تعویذات (دعا و حرز) پیامبر صلّى اللّه علیه و آله مىدانست.
3⃣ ترتیب سوره‌ها و بخشهای قرآنی
بدین صورت بود سبع طوال، مئین، مثانی، حوامیم، ممتحنات، مفصلات.
4⃣ بنا به نقلی، سوره توبه در این مصحف با «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع شده بود که البته این روایت نیز غیر قابل اعتبار می‌باشد.
5⃣ اختلاف قرائت(به نقل از تاریخ قرآن رامیار)
✅ اختلافات لهجهاى: بیشتر مربوط به تلفّظ کلمه و لهجهاى است که او به کار مىبرده است. مثلا گاهى «حاء» را «عین» تلفّظ مىکرده، مثلا به جاى «حتّى» مىگفته: «عتّى» و یا «طلح» را «طلع» مىخوانده است. گاهى بر عکس بود. مثلا «اذا بعثر» را «اذا بحثر» مىگفت. در صورتیکه این دو تا، دو لغت متفاوتى هستند. عمیق را معیق، کافور را قافور و بقر را باقر تلفظ مىکرد و ...مىگویند وقتى عمر از مردى شنید که «حتّى» را «عتّى» مىگوید. از او پرسید از چه کسى چنین آموختهاى؟ او گفت:
از ابن مسعود. عمر کاغذى به ابن مسعود نوشت که خداوند قرآن را به لغت قریش نازل کرده، قرآن را بدین لغت آموزش ده، نه به لهجه هذیل.
✅ مترادفات: مثلا به جاى «اهدنا» در «أرشدنا»، به جاى «مشوافیه» در «مضوافیه»، به جاى «ادع لنا» در «سل لنا»مىگفت. مثل اینکه به کار بردن مترادفات را مجاز مىدانست و قرائت را آسان گرفته بود.اگر چه اینکار موجب شد تا بعدها مفسرین معانی برخی لغات را بفهمند ولى روشن است که یک چنین رویهاى اگر ادامه مىیافت به چه انحراف و فسادى مىانجامید. شاید ...
✅ زوائد تفسیرى: در مصحف ایشان، اضافاتى است که بسیارى از دانشمندان علوم قرآنى آن را نکات تفسیرى مىنامند، نه الفاظ قرآنى. از قرائت ایشان است: کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً [فاختلفوا] فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ ....(الدّر المنثور)
♦️ تعبیر به «اختلفوا» از اضافات تفسیرى ایشان است که مفهوم آیه و علت بعثت انبیا را روشن مىکند که چون مردم با هم اختلافات داشتهاند، خداوند پیامبرانى را برانگیخت تا وحدت ایجاد کنند.
♦️ ایشان گفته است ما در عهد رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله قرائت کردیم: یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ [انّ علیّا مولى المؤمنین] ...(الدّر المنثور) تعبیر «انّ علیّا مولى المؤمنین» از اضافههاى تفسیرى است، نه الفاظ قرآنى؛ یعنى در زمان رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله اینگونه تفسیر مىشد.
💠 سرنوشت مصحف
♦️ از سرنوشت مصحف ابن مسعود اطلاع چندانی در دسترس نیست و فقط تاریخ گواهی می‌دهد که در جریان توحید المصاحف که عثمان با از بین بردن همه قرائتها در رسمیت بخشیدن به یک قرائت، سایر مصفحها را سوزانید یا با آب و سرکه شست تنها کسی که مصحقش را به فرستاده عثمان نداد و در مقابل در خواست عثمان ایستاد ابن مسعود بوده و اینکه در مورد نشر و رواج مصحف عبد اللّه، باید گفت با وجود اینکه پس از نشر مصحف عثمانى همه مصاحف جمع شد و با اینکه پس از اعتراض ابن مسعود، با مصحف وى مبارزه شدیدى شد، باز هم این مصحف تا سالها بعد میان مردم رواجى داشته است. ظاهرا بیشتر از این اطلاعات دقیق و مستندی در دسترس نمی‌باشد که از این کار او نیز عثمان ناراحت شده بود هر چند که ظاهرا عثمان بعدا از بی احترامیش نسبت به ابن مسعود ناراحت شد و ابن مسعود نیز ظاهرا به یکی کردن قرائتها راضی شده بود.
💠 مصحف اُبَیّ بن کَعب
🌺 شخصیت شناسی
✅ لقب: «سیّد القرّاء»، کنیه: «ابو المنذر»، از بزرگان صحابه انصارى و از اصحاب عقبه ثانیه است.
✅ پیش از اسلام از دانشمندان قوم یهود بود و بر کتب عهدین مطّلع؛ مىخواند و مىنوشت.
✅ پیش از زید بن ثابت اسلام آورده و قبل از او از نویسندگان وحى بود.
✅ پیامبر گرامى بدو فرمود: اى ابو منذر! دانش بر تو گوارا باد.
✅ بدو «سید المسلمین» هم گفتهاند.
✅ جزء چهار نفرى است که پیامبر فرمود قرآن را از ایشان فرا بگیرید. و هم چنین درباره او فرمود: «أقرء امّتى»
✅ در مدینه فوت کرد. در سال مرگ او اختلاف است. از سال 19 تا سال 36 را گفتهاند.
💠 ویژگی های مصحف وی
✅ مصحف وی دارای 115 سوره بود:
♦️ دو سوره به نامهاى خَلع و حَفد بیش از مصاحف دیگر دارد. این دو دعاى قنوتند و به گمان اینکه از سورههاى قرآنى است، در قرآن درج شده است.
🔹 دعاى خلع: «بسم الله الرحمن الرحیم اللهم انّا نستعین بک و نستغفرک و نثنى علیک الخیر و لانکفرک و نخلع و نترک من یفجرک».
🔹 دعاى حفد: «بسم الله الرحمن الرحیم اللهم ایاک نعبد و لک نصلّى و نسجد و الیک نسعى و نحفد، نخشى عذابک و نرجو رحتمک ان عذابک بالکفار ملحق»
✅ ترتیب سورههاى مصحف ابى بن کعب تقریبا هماهنگ با ترتیب مصحف ابن مسعود بود، جز آنکه سوره انفال را پس از سوره یونس و پیش از سوره برائت قرار داده بود و نیز در تقدیم و تأخیر برخى سوره‌ها با آن تفاوت داشت. تفاوت دیگرى که با مصحف ابن مسعود داشت، آنکه مشتمل بر سوره حمد و معوذتین بود.
✅ میان دو سوره فیل و قریش، بسم الله الرحمن الرحیم، نیامده و آن دو، یک سوره پنداشته شده است.
✅ در این مصحف ابتداى سوره زمر با «حم» شروع شده بود و در نتیجه حوامیم این مصحف به جاى هفت سوره، هشت سوره است.
✅ در مصحف وی گاهی برخى کلمات به مترادفهاى آنها تبدیل شده است:
🔹 «قالُوا یا وَیْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا» را به صورت «من هبّنا من مرقدنا»
🔹«کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ ...» را به صورت «مرّوا فیه» یا «سعوا فیه»
✅ و گاهی برخى کلمات براى توضیح و تفسیر آورده شده است:
🔹«فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ [متتابعات] فِی الْحَجِّ ...» کلمه افزوده شده براى معلوم کردن سه روز روزه متوالى است.
🔹«فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ [الى اجل مسمّى] فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً ...» عبارت اضافه شده براى معلوم کردن این است که مقصود، نکاح متعه و انقطاعى است نه دائمى.
🔹 «إِنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ أَکادُ أُخْفِیها [من نفسى فکیف اظهرکم علیها] لِتُجْزى کُلُّ نَفْسٍ بِما تَسْعى».
💠 سرنوشت مصحف وی
1⃣ بر اساس برخی نقلها، در جریان یکی کردن مصحفها در زمان عثمان، مصحف ابیّ بن کعب به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفت
2⃣ در برخی از روایاتها این مصحف مانند سایر مصاحف به استثناء مصحف ابن مسعود، بعد از توحید المصاحف، سرنوشتش مانند سایر مصحفها یا سوزانده و یا نوشته‌هایش را بوسیله آب و سرکه جوشانده و محو نمودند.
3⃣ تا اواخر قرن دوم این مصحف وجود داشته است. حتى به احتمال زیاد در دمشق رواج بیشترى داشته و تا اواخر قرن چهارم نمونههائى از آن در بصره نیز یافت مىشده که اوراق آنها با هم فرق داشته است. ولى از آن به بعد دیگر سراغى از آن نداریم. در مورد اختلاف قرائت در آیات، مهمترین مأخذى که داریم تفاسیر معتبرى مثل البحر المحیط ابو حیان و جامع البیان طبرى و مجمع- البیان طبرسى و یا کتب قرائات است.(تاریخ قرآن رامیار)
📔 سالم
✅ وی یکى از چهار نفرى بود که به فرمان پیامبر قرآن را باید مىآموختند.
✅ ابن بریده: سالم نخستین کسى بود که قرآن را جمع کرد.
✅ سرانجام یکسالى پس از رسول خدا در یوم یمامه کشته شد.
✅ از مصحف او آگاهى درستى در دست نیست. آنچه گفتهاند فقط در دو کلمه اختلاف است که یک چنین اختلافى را مصحف مستقلى نمىتوان بشمار آورد.
📔 ابو زید
✅ مالک بن انس: قیس بن السکن قرآن را در زمان رسول خدا جمع کرد.
✅ جزء صاحبان مصاحف اولیه شناخته شده، اما قرائتى یا اختلافى با مصحف موجود از او باز نگفتهاند.
📔 سعد بن عبید
✅ نخستین کسى است که نام «قارى» یافته.
✅ ابن حبیب: او نخستین جامع قرآن است.
✅ از مصحف و قرائتش چیزى باز نگفتهاند. «3»
📔 معاذ بن جبل
✅ در مورد او و مصحفش گفته اند: او را هم دیدیم که قاضى یمن بود و بعد به شام مأمور شد و مصحفش در شام و حمص رواجى داشت.
✅ از صحابهاى بود که در عهد نبى افتخار جمع قرآن را یافت.
✅ با اینکه زمان کوتاهى براى اشاعه مصحف او وجود داشت، ولى مصحفش همردیف مصاحف ابىّ و ابن مسعود ذکر شده.
✅ از مصحف او خبرى باز نگفتهاند.
📔 امّ ورقه
✅ دختر عبد اللّه بن حارث، سیوطى مىگوید که قرآن را جمع کرده بود اما نشان دیگرى در دست نیست.
📔 مصحف ابو الدرداء
✅ او را هم از جامعان قرآن زمان رسول خدا گزارش کردهاند.
✅ از قرائتش و مصحفش و اختلاف با سایر مصاحف چیزى نگفتهاند.
✅همینقدر مىتوانیم حدس بزنیم که ظاهرا بر قرائت ابن کعب بوده است.
📔 مقداد بن اسود:
✅ ابن اثیر: مصحفش در حمص رواج داشته
✅ چیزى از مشخصات آن نگفتهاند.
📔 ابو موسى اشعرى
✅ عبد اللّه بن قیس بن سلیم بن حضار بن حرب، صحابى از قبیله اشعرى از قحطان است.
✅ صدائى خوش داشت و در میان صحابه در تلاوت قرآن به خوش آوائى شهره بود.
✅ پیامبر به او مىفرمود: اى ابو موسى به تو آواى خوشى از مزامیر آل داود دادهاند.
✅ ظاهرا او قرآن را از زمان نبى اکرم شروع به جمع آورى کرده، ولى در حکومت بصره است که مردم آن سامان مصحفش را رواج داده و بدان نام «لباب القلوب» نهادهاند.
✅ میان مصحف او و مصحف ابن مسعود، مردم کوفه و اهل بصره، رقابتى ایجاد شده بود. بین این دو مصحف اختلافاتى در قرائات وجود داشت که همان اختلافات حذیفة بن یمان را بر آن واداشت که پیشنهاد جمع قرآن و توحید مصاحف را به عثمان بدهد.
✅ درباره مصحف او، با اینکه ظاهرا سالها میان مردم بصره و یمن رواجى داشته، آگاهىهاى زیادى نداریم. از گزارشهاى ابن ابى داود، که در سه جا از او یاد شده، مىتوان این استنباط را داشت که ابو موسى مصحف مستقلى داشته و مردم قرآن را بر آن قرائت مىکردهاند.
✅ مىگویند مصحف او مثل مصحف ابن کعب دو سوره (خلع و حفد) را هم اضافه داشته است.
✅ بعضى از منابع هم اشاره مىکنند که مصحفش آیهاى درباره حرص مردان «لو انّ لابن آدم وادیا ...» داشته است.
✅ در گزارشى مىگویند که ابو موسى سیصد نفر از قاریان را در بصره گرد آورده بود و در آن جمع گفته بود: سورهاى به طول و شدت توبه مىدانستم که حال از یاد بردهام و تنها همین آیه درباره حرص مردان را به خاطر مىآورم. حال آنکه مىدانیم این عبارات حدیثى است مسلّم و نه آیتى از قرآن. یا گفته: سورهاى شبیه مسبّحات مىدانسته که تنها یک جملهاش به خاطرش مانده:
«یا ایها الذین آمنوا، لم تقولون ما لا تفعلون، فتکتب شهادة فى اعناقکم، فتسألون عنها یوم القیامة».
✅ یک موردش که به جاى لا یعقلون «لا یفقهون» مىخوانده ترک شده و 3 مورد دیگر (ابرهام به جاى ابراهیم، صوافى به جاى صوافّ و در من تلقاء به جاى و من قبله) در قرائات شاذ باقى مانده است.
📔 مصحف حفصه
✅ حفصه دختر عمر بن خطاب، صحابیه جلیلهاى از زنان پیامبر اکرم که هجده سال پیش از هجرت در مکه بدنیا آمد.
✅ دختر عبد اللّه بن عبد شمس که از زنان صحابى فاضله بود به دستور پیامبر به حفصه کتابت آموخت.
✅ گویا هر چند مصحفى که ابو بکر گرد آورده بود و به عمر رسید، بعد نزد حفصه ماند. ولى جز آن مصحف، حفصه مصحفى هم براى خود داشته است.
✅ مردى به نام عمرو بن رافع (یا نافع) بنده آزاد شده عمر بن خطاب مىگوید: حفصه از من خواست که مصحفى براى او بنویسم. او به من گفت: چون به آیه «حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ» رسیدى ننویس تا چنانکه من از پیامبر شنیدهام بر تو املاء کنم. و او در این آیه پس از «وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى» افزود: «و صلوة- العصر». این ظاهرا مطابق قرائت ابن کعب و ابن عباس است.
✅ مىگویند عمر از دخترش پرسید که بر این مدّعاء دلیلى دارى؟ او گفت: نه. پس عمر گفت: به خدا که به شهادت یک زن بدون دلیلى دیگر، چیزى داخل قرآن نمىکنیم.
📔 زید بن ثابت
✅ وی جزء چهار نفرى بود که پیامبر فرموده بود قرآن را باید از ایشان آموخت و از شش نفرى بود که قرآن را جمع کرده بودند.
✅ در مورد قرائتش گفتهاند که ابن عباس با همه جلالت قدر و پایه علمش، قرائتش را از وى فراگرفته بود.
✅حدیثى است که در آن آمده: کسى که بخواهد قرآن را چنانکه نازل شده تازه و پرطراوت قرائت کند باید که آنرا از ابن ام عبد (ابن مسعود) بشنود. این حدیث را عینا در مورد زید هم نقل کردهاند.
✅ گمان بیشتر بر این است که اگر زید مصحف خاصّى مىداشته اختلافش با مصحف کنونى بسیار اندک مىبوده است. گویا نسخهاى از این مصحف در قبهاى از حرم مقدس مکه بوده که ابن جبیر مىگوید: مردم آنرا زیارت مىکردند و مىگفتند دستخط زید است.
📔 عایشه
✅ آنچه ضبط شده چنین است که عایشه دخت ابو بکر و زوجه رسول خدا، قرائت قرآن را از شخص رسول اکرم آموخته است.
✅ خواندن را بعدها آموخته بود، اما نوشتن نمىدانست.
✅ در اینکه پیش از جمع زمان ابو بکر مصحفى داشته باشد جاى سخن بسیار است.
✅ در مورد مصحف او، همان چیزهائى را گفتهاند که درباره مصحف ام سلمه و حفصه مىگویند.
✅ حمیده دختر ابو یونس، کنیز عایشه نیز نقل مىکند که هنگام رحلت عایشه در میان اثاث او مصحف وى را یافتم ...
✅ هیچیک از منقولات نشان نمىدهد که مصحف عایشه چیزى جز نسخه عثمان باشد. به هر حال 12 اختلاف در آیات در آن بازگفتهاند که 13 موردش اختلاف نحوى است. 5 موردش هم با معنى نصّ موجود مخالفتى ندارد و 14 روایت هم از او در قرائت شاذّ آمده است.
✅ موارد مهم اختلاف یکى همان افزایش «صلاة العصر» در آیه سوره بقره است. دیگر افزودن «و الذین تصلون الصفوف الاعلى» بعد از «على النبى» است. در اعراب «صابئین» و «ان هذان» هم نظر خاصى داشته است. با یک چنین اختلافاتى به هیچ وجه او را داراى مصحفى خاص و مستقل و جدا از دیگران نمىتوان شمرد.
📔 عقبة بن عامر
✅ از صحابه ای است که قرائت خود را از رسول خدا گرفته بود.
✅ گفتهاند وی یکى از جمع کنندگان قرآن بوده و مصحفى خاصّ خود داشت و مصحفش تا قرن چهارم وجود داشته.
✅ از مصحف او شرح کاملى ندادهاند. فقط گفتهاند که به ترتیب مصاحف عثمانى نبوده، ولى به چه ترتیب بوده و چه اختلافاتى با سایر مصاحف داشته مسألهاى است که روشن نیست.
✅ در برابر ابن مسعود که معوّذتین را در مصحفش نداشت، او تأکید فراوانى داشت که این دو سوره از سورههاى قرآنى است و خواندنش فضیلتى فراوان دارد.
✅ به تیراندازى علاقه زیادى داشت و «قوه» مذکور در آیه 60 سوره انفال را به تیر اندازى «رمى» تفسیر مىکرد، پس، اگر هم در ترتیب سوره‌ها اختلافى داشته، موارد این اختلاف روشن نیست.
📔 ام سلمه
✅ پس از فوت شوهرش ابو سلمه در سال چهارم هجرى زوجه رسول خدا شد.
✅ به جمال و عقل و رأى شهرتى داشت.
✅خواندن و نوشتن مىدانست و 378 حدیث از او نقل کردهاند.
✅ در مورد مصحفش، عبد اللّه بن رافع که بنده آزاد شده او بود که مىگفت:
«از من خواست که مصحفى برایش بنویسم» و همان دستورى را که حفصه و عایشه در مورد افزودن «صلوة العصر» به آیه 238 بقره داده بودند.
✅ نام او جزء حاملان قرآن در عهد نبى آمده است.
✅ آنچه از اختلاف مصحفش گفتهاند بسیار اندک است. چهار مورد اختلاف دارد که سه تایش از رسم عثمانى بیرون نیست و آن یکى دیگر هم همان بود که کاتب مصحفش گفته بود که آن هم با مصحف عثمانى مشترک در معنى است. پس این را هم مصحف مستقلى نمىتوان شمرد.
📔 عبد اللّه بن عمرو
✅ صحابى مکى است.
✅ در زمان رسول خدا قرآن را جمع کرده بود و خور و خواب را فراموش کرده و به عبادت مىگذراند که رسول خدا او را از آن برحذر داشت.
✅ گفتهاند زبان سریانى نیز مىدانست و کتب یهود و نصارا را نیز مىخواند.
✅ در مورد مصحف او می گویند: حروفش با حروف مصاحف ما فرق داشت.
✅ مصحف عبد اللّه بن عمرو نه بر قرائت ابن مسعود بود و نه بر قرائت یاران ما.
✅ از این مصحف هم امروز خبرى در دست نیست و در تفاسیر فقط یک «فمرّت به را «فمارت به» از او نقل کردهاند.
📔 انس بن مالک
✅ کودک ده سالهاى بود که اسلام آورد و خدمت رسول خدا را پذیرفت.
✅ در بصره درگذشت.
✅ او در روایت از پیامبر یکى از مشهورترین شش تن است.
✅ مىگویند از کودکى کتابت مىدانسته اما در میان احادیث مختلف نامش جزء کاتبان وحى نیامده است.
✅ از مصحف او آگاهى کمى داریم، از 24 مورد اختلافى که صورت دادهاند، 21 موردش مربوط به اعراب و شکل کلمه است و به هیچ وجه بیرون از معنى مصحف عثمانى نیست. از ترتیب سوره‌ها هم که در مصحف او چیزى نگفتهاند.
💠 جمع بندی: مصاحف رایج زمان ابوبکر، گر چه بعضى شهرتى وافر داشته اند، اما معروفتر و مشهورتر از همه همان سه مصحف على (علیه السلام) و ابن کعب و ابن مسعود است و دیگران خارج از آنها نبوده اند.
لینک های این مطلب
https://t.me/quranied/155
https://t.me/quranied/162
https://t.me/quranied/167
https://t.me/quranied/174
